Class 12th Economics Long Answer Question by Sushil
Dobhal Sir. เค
เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐ เคฆीเคฐ्เค เคเคค्เคคเคฐीเคฏ
เคช्เคฐเคถ्เคจ
Part 1
1. เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคฎूเคฒ्เคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคैเคธे เคนोเคคा เคนै ? (How is pLorice determination under perfect competition ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ “เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคธ เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคी เคธाเคชेเค्เคทिเค เคถเค्เคคिเคฏों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै।”
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เค
เคจเคธाเคฐ เคนी “เคैंเคी เคी เคฆोเคจों เคชเคค्เคคिเคฏों เคธे เคเคชเคกा เคाเคเคจे เคा เคाเคฎ เคนोเคคा เคนै। เคिंเคค เคฏเคน เคจเคนीं เคเคนा เคा เคธเคเคคा เคนै เคि เคเคธเคฎें เคธे เคेเคตเคฒ เคเคชเคฐ เคตाเคฒी เคฏा เคेเคตเคฒ เคจीเคे เคตाเคฒी เคชเคค्เคคी เคนी เคเคชเคก़ा เคाเคเคจे เคा เคाเคฎ เคเคฐ เคฐเคนी เคนै। เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคฏเคน เคญी เคจเคนीं เคเคนा เคा เคธเคเคคा เคि เคฎूเคฒ्เคฏ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เค
เคेเคฒे เคेเคตเคฒ เคฎाँเค (เคเคชเคฏोเคिเคคा) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคฏा เค
เคेเคฒे เคेเคตเคฒ เคชूเคฐ्เคคि (เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฒाเคเคค) เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคนी เคนोเคคा เคนै।
เคเค เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
เคฎूเคฒ्เคฏ | เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค | เคชूเคฐ्เคคि |
10 เคฐुเคชเคฏे | 200 | 800 |
8 เคฐुเคชเคฏे | 400 | 600 |
5 เคฐुเคชเคฏे | 500 | 500 |
4 เคฐुเคชเคฏे | 600 | 400 |
2 เคฐुเคชเคฏे | 800 | 200 |
เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि 5 เคฐुเคชเคฏे เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคชเคฐ เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคฆोเคจों 500 เคนो เคाเคคे เคนैं เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฆोเคจों เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคธ्เคฅाเคชिเคค เคนो เคाเคคे เคนैं।
เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคो เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
เคिเคค्เคฐ เคฎें DD เคฎाँเค เคी เคฐेเคा เคเคฐ SS เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฐेเคा เคนै। เคฆोเคจों เคฐेเคाเคँ เคเคชเคธ เคฎें Pเคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคฎिเคฒเคคी เคนै। เคเคธ เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคฆोเคจों เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคฆो เคाเคคे เคนैं। เคเคธे เคธाเคฎ्เคฏ เคฌिंเคฆु เคเคนा เคाเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธ เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคो เคฎूเคฒ्เคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคा เคนै เคเคธे เคธाเคฎ्เคฏ เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคธ เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคी เคธाเคชेเค्เคทिเค เคถเค्เคคिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคเคจเคे เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคा เคนै।
2. เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคे เคฒाเคू เคนोเคจे เคे เคเคตเคถ्เคฏเค เคถเคฐ्เคค เคौเคจ-เคौเคจ เคธी เคนै ? (Explain the law of Diminishing Marginal utility ? What are the necessary conditions for the operation of this law.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคिเคธे เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคธंเคคुเคท्เคि เคा เคจिเคฏเคฎ เคเคนเคคे เคนैं। เคเคธเคा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคเคธ्เค्เคฐिเคฏเคจ เค
เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคोเคธेเคจ เคจे เคिเคฏा เคฅा। เคฎเคจुเคท्เคฏ เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคँ เค
เคจंเคค เคนोเคคी เคนैं เคिंเคคु เคเคจเคฎें เคธे เคिเคธी เคญी เคเค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคตिเคถेเคท เคी เคชूเคฐ्เคฃ เคฐूเคช เคธे เคธंเคคुเคท्เคि เคी เคा เคธเคเคคी เคนै। เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคी เคเคธी เคตिเคถेเคทเคคा เคชเคฐ เคเคชเคญोเค เคा เคช्เคฐเคฎुเค เคจिเคฏเคฎ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคเคงाเคฐिเคค เคนै।
เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เค
เคจ्เคฏ เคฌाเคคें เคชूเคฐ्เคตเคตเคค เคฐเคนเคจे เคชเคฐ เคैเคธे-เคैเคธे เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเคเคฏों เคा เคเคชเคญोเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคตैเคธे-เคตैเคธे เคเคจเคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคจे เคตाเคฒी เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เค्เคฐเคฎเคถः เคเคเคคी เคाเคคी เคนै।”
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคเค เคฎเคจुเคท्เคฏ เคे เคชाเคธ เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคिเคคเคจी เคฎाเคค्เคฐा เคนो เคเคธเคฎें เคจिเคถ्เคिเคค เคตृเคฆ्เคงि เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคธ เคต्เคฏเค्เคคि เคो เคो เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคी เคนै เคตเคน เคเคธเคी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒी เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคตृเคฆ्เคงि เคे เคธाเคฅ เคเคฎ เคนोเคคी เคाเคคी เคนै।”
เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคो เคเค เคिเคค्เคฐ เคเคตं เคคाเคฒिเคा เคฆ्เคตाเคฐा เคนเคฎ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคे เคฒाเคू เคนोเคจे เคे เคเคตเคถ्เคฏเค เคถเคฐ्เคค เคเคตं เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ
(Necessary conditions for the application of law of diminishing utility or Assumptions)
(i). เคตเคธ्เคคु เคा เคเคชเคญोเค เคฒเคाเคคाเคฐ เคฎें เคนोเคจा เคाเคนिเค।
(ii). เคตเคธ्เคคु เคी เคเคชเคญोเค เคเคाเคเคฏों เคा เคเคाเคฐ เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคนोเคจा เคाเคนिเค।
(iii). เคธเคญी เคตเคธ्เคคु เคเคाเคเคฏों เคा เคเคाเคฐ เคต เคฌเคจाเคตเค เคฎें เคเคเคธเคฎाเคจ เค
เคฅเคตा เคธเคฎเคฐूเคช เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(iv). เคตเคธ्เคคु เคे เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจों เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคจा เคाเคนिเค।
(v). เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคเคฏ เคเคตं เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(vi). เคเคชเคญोเค्เคคा เคे เคซैเคถเคจ, เคฐुเคि เคเคตं เคธ्เคตเคญाเคต เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจा เคाเคนिเค।
3. เคธเคฎ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เค्เคฏा เคนै ? (What is Law of Equi-Marginal Utility ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เคตाเคธ्เคคเคต เคฎें เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै। เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคा เคจिเคฏเคฎ เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจा เคाเคคा เคนै।
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคจे เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐเคคे เคนुเค เคเคนा เคนै— “เคฏเคฆि เคเค เคต्เคฏเค्เคคि เคे เคชाเคธ เคोเค เคเคธी เคตเคธ्เคคु เคนै เคिเคธे เคตเคน เค
เคจेเค เคช्เคฐเคฏोเคों เคฎें เคฒा เคธเคเคคा เคนै เคคो เคตเคน เคเคจ เคช्เคฐเคฏोเคों เคे เคฌीเค เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคตिเคคเคฐเคฃ เคเคฐेเคा เคคाเคि เคธเคญी เคช्เคฐเคฏोเคों เคฎें เคเคธเคी เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคฐเคนे।”
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคจे เคเค เคเคธी เคตเคธ्เคคु เคा เคिเค्เคฐ เคिเคฏा เคนै เคिเคธเคा เคी เคช्เคฐเคฏोเค เค
เคจेเค เคाเคฐ्เคฏों เคฎें เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
เคเคฌ เคเคชเคญोเค्เคคा เคเค เคธे เค
เคงिเค เคตเคธ्เคคुเคं เคชเคฐ เคต्เคฏเคฏ เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคเคชเคญोเค्เคคा เคो เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคชเคฐ เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคฐ्เค เคเคฐเคจा เคाเคนिเค เคि เคตिเคญिเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคाเคँ เคเคจเคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคे เคเคจुเคชाเคคिเค เคนो। เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคฏเคฆि เคเคชเคญोเค्เคคा เค
เคชเคจी เคเคฏ เคो เคेเคตเคฒ เคคीเคจ เคตเคธ्เคคुเคं A, B เคเคตं C เคชเคฐ เคเคฐ्เค เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เคे เค
เคจเคธाเคฐ, เคเคชเคญोเค्เคคा เคो เค
เคงिเคเคคเคฎ เคธंเคคोเคท เคคเคฌ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคा เคเคฌ
เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเค เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆ्เคตाเคฐा เคธ्เคชเคท्เค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคिเคธी เคเคชเคญोเค्เคคा เคे เคชाเคธ เคः เคฐुเคชเคฏे เคนै เคिเคธे เคตเคน A, B เคเคฐ C เคชเคฐ เคเคฐ्เค เคเคฐเคจा เคाเคนเคคा เคนै। เคฏเคน เคฎाเคจ เคฒिเคฏा เคाเคคा เคนै เคि เคเคจ เคคीเคจों เคตเคธ्เคคुเคं เคो เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคเคाเค เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เคเค เคฐुเคชเคฏा เคนै। เคเคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคธे เคเคชเคญोเค्เคคा เคो เคो เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎिเคฒเคคी เคนै เคเคธे เคจिเคฎ्เคจ เคคाเคฒिเคा เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคเคाเคเคฏाँ | A เคी เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा | B เคी เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा | C เคी เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा |
1 | 30 | 25 | 15 |
2 | 20 | 15 | 10 |
3 | 15 | 5 | 5 |
4 | 10 | 3 | 3 |
5 | 8 | 2 | 2 |
เคคाเคฒिเคा เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคคीเคจों เคตเคธ्เคคुเคं เคी เค्เคฐเคฎाเคเคค เคเคाเคเคฏों เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เค्เคฐเคฎเคถः เคเคเคคी เคाเคคी เคนै เค्เคฏोंเคि เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคนोเคคा เคนै।
เคธเคฎ-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคจिเคฏเคฎ เคो เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
4. เคुเคฒ เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคค, เคुเคฒ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคค เคเคฐ เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคा เค्เคฏा เค
เคฐ्เคฅ เคนै ? เคเคจเคे เคธंเคฌंเคง เคो เคธเคฎเคाเคं। (What are total fixed cost, total variable cost and total cost ? How are they related ?) .
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคเคाเคฐ เคธे เค
เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคฐเคนเคคी เคนै। เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคคเคฐ เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคจे เคชเคฐ เคญी เคเคค्เคชाเคฆเค เคो เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคคों เคा เคญुเคเคคाเคจ เคตเคนเคจ เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै। เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –เคिเคค्เคฐ เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคคเคฐ Oq เค
เคฅเคตा Oq1 เคชเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคค OK เคนी เคนै। เคฏเคนी เคाเคฐเคฃ เคนै เคि เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคुเคฒ เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคค เคฐेเคा X-เค
เค्เคท เคे เคธเคฎाเคจाเคจ्เคคเคฐ เคเค เคชเคก़ी เคฐेเคा เคे เคฐूเคช เคฎें เคนोเคคी เคนै।
เคुเคฒ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคค – เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคค เคा เคเคाเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคฎाเคค्เคฐा เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคा เคนै। เคैเคธे-เคैเคธे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคเคाเคฐ เคे เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เคตैเคธे-เคตैเคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคคों เคฎें เคญी เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै।เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
เคिเคค्เคฐ เคฎें TVC (Total variable cost) เคฐेเคा เคฆिเคाเค เคเค เคนै। เคถเคจ्เคฏ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคค เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคคी เคนै। เคिเคค्เคฐ เคฎें q1, q2, q3, q4, q5 เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคคเคฐों เคชเคฐ เคुเคฒ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคคे เค्เคฐเคฎเคถः k1q2, k2q2, k3q3, k4q4, k5q5, เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เคเคฐเคคी เคนै เคिเคธเคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि TVC เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคเคाเคฐ เคे เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคฌเคข़เคคी เคนै।
เคुเคฒ เคฒाเคเคค (Total cost)
เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें,
เคुเคฒ เคฒाเคเคค = เคुเคฒ เคธ्เคฅिเคฐ เคฒाเคเคค + เคुเคฒ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคฒाเคเคค
TC = TFC + TVC
เคिเคค्เคฐ เคฎें TFC เคเคตं TVC เคฐेเคाเคं เคो เคोเคก़เคเคฐ เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคฐेเคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคी เคเค เคนै।TC เคเคฐ TVC เคฐेเคाเคँ เคชเคฐเคธ्เคชเคฐ เคธเคฎाเคจाเคจ्เคคเคฐ เคฐूเคช เคธे เคเคे เคฌเคข़เคคी เคนै เค्เคฏोंเคि TC เคเคฐ TVC เคा เค
ंเคคเคฐ TFC เคो เคฌเคคाเคคा เคนै เคเคฐ TFC เคธเคฆा เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคคी เคนै।
5. เคुเคฒ เคเคเคฎ, เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคเคฎ เคเคฐ เคเคธเคค เคเคเคฎ เคो เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆेเคเคฐ เคธเคฎเคाเคเค। (Explain Total Revenue, Marginal Revenue and Average Revenue with the help of illustrations.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคुเคฒ เคเคเคฎ (Total Revenue) – เคिเคธी เคซเคฐ्เคฎ เคा เคुเคฒ เคเคเคฎ เคตเคธ्เคคु เคी เคเค เคเคाเค เคीเคฎเคค เคคเคฅा เคुเคฒ เคตिเค्เคฐเคฏ เคी เคเคฏी เคเคाเคเคฏों เคे เคुเคฃเคจเคซเคฒ เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐाเคช्เคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคुเคฒ เคเคเคฎ = เคुเคฒ เคฌिเค्เคฐी เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคฐाเคถि = เคฌिเค्เคฐी เคเคाเคเคฏाँ x เคช्เคฐเคคि เคเคाเค เคฎूเคฒ्เคฏ
เคเคฆाเคนเคฐเคฃ—เคเค เคตिเค्เคฐेเคคा เคตเคธ्เคคु เคी เคเค เคเคाเค Rs. 10 เคฎें เคฌेเคเคคा เคนै เคเคฐ เคฏเคฆि เคตเคน เคुเคฒ 500 เคเคाเคเคฏाँ เคฌेเคเคคा เคนै เคคเคฌ เคเคธ เคฆเคถा เคฎें เคुเคฒ เคเคเคฎ = 10 x 500 = Rs. 5000
เคธीเคฎांเคค เคเคเคฎ (Marginal Revenue)—เคเคค्เคชाเคฆเค เคฏा เคซเคฐ्เคฎ เคो, เคตเคธ्เคคु เคी เคเค เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคी เคฌिเค्เคฐी เคฎें เคो เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคเคฎ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै, เคเคธे เคธीเคฎांเคค เคเคเคฎ เคเคนเคคे เคนैं।
เคฏเคฆि TRn-1 = (n-1) เคเคाเคเคฏों เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคुเคฒ เคเคเคฎ
TRn = n เคเคाเคเคฏों เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคुเคฒ เคเคเคฎ
MRn = TRn – TRn-1
เคเคธเคค เคเคเคฎ (Average Revenue) — เคเคธเคค เคเคเคฎ เคธे เคฎเคคเคฒเคฌ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคช्เคฐเคคि เคเคाเค เคฌिเค्เคฐी เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคจे เคตाเคฒा เคเคเคฎ। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคुเคฒ เคเคเคฎ เคी เคฌिเค्เคฐी เคी เคเค เคเคाเคเคฏों เคी เคธंเค्เคฏा เคธे เคญाเค เคฆेเคจे เคชเคฐ เคเคธเคค เคเคเคฎ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै।
AR= TR/Q
เคเคธเคค เคเคเคฎ เคธเคฆा เคตเคธ्เคคु เคी เคช्เคฐเคคि เคเคाเค เคी เคीเคฎเคค เคो เคต्เคฏเค्เคค เคเคฐเคคा เคนै।
6. เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคคเคฅा เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคे เคเคชเคธी เคธंเคฌंเคง เคी เคिเคค्เคฐ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Explain the relationship between Average cost and Marginal cost with the help of diagram.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคธเคค เคฒाเคเคค (Average cost) เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคธे เคฎเคคเคฒเคฌ เคช्เคฐเคคि เคเคाเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฒाเคเคค เคธे เคนै। เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคाเคจเคจे เคे เคฒिเค เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคो เคुเคฒ เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคเคाเคเคฏों เคธे เคญाเค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคैเคธे—10 เคेเคฌुเคฒ เคी เคुเคฒ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฒाเคเคค 1000 เคฐुเฅฆ เคนै เคคो
เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (Marginal cost) — เคตเคธ्เคคु เคी เคเค เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคเคฐเคจे เคธे เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคฎें เคो เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคเคธे เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคเคนเคคे เคนैं।
เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคเคฐ เคธीเคฎाเคจ्เคค เคฒाเคเคค เคฎें เคธंเคฌंเคง – เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค, เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคฒाเคคा เคนै เคจ เคि เคเคธเคค เคฒाเคเคค, เคธीเคฎाเคจ्เคค เคฒाเคเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคฒाเคคा เคนै। เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคเคฐ เคธीเคฎाเคจ्เคค เคฒाเคเคค เคฆोเคจों เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคธे เคจिเคाเคฒे เคाเคคे เคนैं । เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคो เคธเคฎเคธ्เคค เคเคाเคเคฏों เคธे เคญाเค เคฆेเคเคฐ เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคจिเคाเคฒा เคाเคคा เคนै เคตเคนां เคเค เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธे เคुเคฒ เคฒाเคเคค เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒी เคตृเคฆ्เคงि เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคนोเคคी เคนै। เค
เคคः เคฏเคฆि เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคिเคฐเคคी เคนै เคคो เคฏเคน เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคो เคिเคฐाเคคी เคนै เคเคฐ เคฏเคฆि เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคฌเคข़เคคी เคนै เคคो เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคो เคเคชเคฐ เคींเคเคคी เคนै เคिเคธเคธे เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคฌเคข़เคคी เคนै।
เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคคเคฅा เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคे เคธंเคฌंเคง เคो เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
เคिเคค्เคฐ เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि –
(i). เคเคฌ เคคเค MC, AC เคธे เคเคฎ เคนै, เคคเคฌ เคคเค AC เคตเค्เคฐ เคिเคฐเคคा เคนै เคเคฐ MC เคตเค्เคฐ, AC เคตเค्เคฐ เคो เคเคธเคे เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคाเคเคจे เคธे เคชเคนเคฒे เคจीเคे เคिเคฐเคคा เคนै (เคिเคค्เคฐ เคฎें B เคฌिเคจ्เคฆु เคคเค )
(ii). เคเคฌ MC เคตเค्เคฐ เคिเคฐเคคा เคนै เคคो AC เคตเค्เคฐ เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เค
เคงिเค เคคेเคी เคธे เคिเคฐเคเคฐ เค
เคชเคจे เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคฌिเคจ्เคฆु E เคชเคฐ เคชเคนुँเค เคाเคคा เคนै। เคเคธเคे เคฌाเคฆ MC เคตเค्เคฐ E เคธे B เคคเค เคฌเคข़เคคा เคाเคคा เคนै เคเคฌเคि AC เคตเค्เคฐ D เคธे B เคคเค เค
เคญी เคญी เคिเคฐ เคฐเคนा เคนोเคคा เคนै।
(iii).เคเค เคคा เคนुเค MC เคตเค्เคฐ, AC เคตเค्เคฐ เคो เคเคธเคे เคจ्เคฏूเคจเคคเคฎ เคฌिเคจ्เคฆु B เคชเคฐ เคाเคเคเคฐ เคเคชเคฐ เคฌเคข़เคคा เคाเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि MC เคตเค्เคฐ, AC เคตเค्เคฐ เคे เคเคชเคฐ เคนै।
7. เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค, เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เคเคฐ เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐों เคธे เคเคช เค्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं ? (What do you mean by primary sector, secondary sector and tertiary sector.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคค्เคชाเคฆเคीเคฏ เคชเคนเคाเคจ เคคเคฅा เคตเคฐ्เคीเคเคฐเคฃ เคนै। เคตिเคถाเคฒ เคฆृเคท्เคिเคोเคฃ เคธे เคเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคो เคจिเคฎ्เคจ เคญाเคों เคฎें เคตเคฐ्เคीเคเคฐเคฃ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै—
(1). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ
(ii). เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฏा เคौเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐ
(iii). เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ।
(1). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ – เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคตเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เคนै เคो เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคธाเคงเคจों เคैเคธे — เคญूเคฎि, เคตเคจ, เคเคจเคจ เคเคฆि เคธाเคงเคจों เคा เคถोเคทเคฃ เคเคฐเคे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชैเคฆा เคเคฐเคคा เคนै। เคเคธเคฎें เคธเคญी เคृเคทि เคคเคฅा เคเคธเคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เค्เคฐिเคฏाเคँ เคैเคธे เคฎเคเคฒी เคชाเคฒเคจ, เคตเคจ เคคเคฅा เคเคจเคจ เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคถाเคฎिเคฒ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(ii). เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฏा เคौเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐ – เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฏा เคौเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐ เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคตเคธ्เคคु เคो เคฎเคจुเคท्เคฏ, เคฎเคถीเคจ เคคเคฅा เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เคฆ्เคตाเคฐा เคฆूเคธเคฐी เคตเคธ्เคคु เคฎें เคฌเคฆเคฒเคคा เคนै। เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคे เคฐूเคช เคฎें เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคเคชाเคธ เคธे เคเคชเคก़ा เคฌเคจाเคจा เค
เคฅเคตा เคเคจ्เคจे เคธे เคीเคจी เคฌเคจाเคจा เคเคฆि।
(iii). เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ – เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคเคธ เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคธेเคตा เค्เคทेเคค्เคฐ เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคธेเคตा เค्เคทेเคค्เคฐ เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคคเคฅा เคौเคฃ เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคธेเคตाเคँ เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐเคคा เคนै। เคเคธเคฎें เคฌैंเค, เคฌीเคฎा, เคฏाเคคाเคฏाเคค, เคธंเคाเคฐ, เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคคเคฅा เคตाเคฃिเค्เคฏ เคเคฆि เคो เคถाเคฎिเคฒ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ, เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคเคฐ เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค
ंเคคเคฐ เคो เคนเคฎ เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
(i). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคธाเคงเคจों เคा เคถोเคทเคฃ เคเคฐเคคा เคนै เคคเคฅा เคเคธเคธे เคตเคธ्เคคुเคँ เคคเคฅा เคธेเคตाเคँ เคชैเคฆा เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคเคฌเคि เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคเค เคตเคธ्เคคु เคो เคฆूเคธเคฐी เคตเคธ्เคคु เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคเคฐเคคा เคนै เคिเคธเคธे เคเคชเคญोเค्เคคाเคं เคो เค
เคงिเค เคธंเคคुเคท्เคि เคฎिเคฒเคคी เคนै เคเคฐ เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคคเคฅा เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคे เคाเคฐ्เคฏों เคो เคธเคซเคฒเคคाเคชूเคฐ्เคตเค เคเคฒाเคจे เคฎें เคธเคนाเคฏเคคा เคเคฐเคคा เคนै।
(ii). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เค
เคธंเคเค िเคค เคคเคฅा เคชเคฐंเคชเคฐाเคเคค เคคเคฐीเคे เค
เคชเคจाเคฏी เคाเคคी เคนै เคเคฌเคि เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคธिเคฐ्เคซ เคธंเคเค िเคค เคคเคเคจीเค เค
เคชเคจाเคคी เคนै เคเคฐ เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคธंเคเค िเคค เคฏा เคเคงुเคจिเค เคคเคเคจीเค เค
เคชเคจाเคคी เคนै।
(iii). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคถ्เคฐเคฎ เคตिเคญाเคเคจ เคी เคोเค เคธंเคญाเคตเคจा เคจเคนीं เคนोเคคी เคนै เคเคฌเคि เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคฒिเค เคเคिเคฒ เคถ्เคฐเคฎ เคตिเคญाเคเคจ เคเคตเคถ्เคฏเค เคนोเคคा เคนै เคเคฐ เคคृเคคीเคฏ เค्เคทेเคค्เคฐ เคเคिเคฒ เคคเคฅा เคญौเคोเคฒिเค เคถ्เคฐเคฎ เคตिเคญाเคเคจ เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคคा เคนै।
(iv). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคृเคทि เคคเคฅा เคธंเคฌंเคงिเคค เค्เคทेเคค्เคฐ เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจा เคाเคคा เคนै เคเคฌเคि เคฆ्เคตिเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคจिเคฐ्เคฎिเคค เค्เคทेเคค्เคฐ เคเคฐ เคคृเคคीเคฏเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคธेเคตा เค्เคทेเคค्เคฐ เคे เคจाเคฎ เคธे เคाเคจा เคाเคคा เคนै।
8. เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं เคा เคเคฒ्เคฒेเค เคเคฐें। (Discuss the central problems of an economy.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคธे เคฎเคคเคฒเคฌ เคเคธ เคเคฐ्เคฅिเค เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคธे เคนै เคिเคธเคे เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฎाเค เคी เคธเคฎเคธ्เคค เคเคฐ्เคฅिเค เค्เคฐिเคฏाเคं เคा เคธंเคाเคฒเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคฆेเคถ เคिเคธी เคจ เคिเคธी เคเคฐ्เคฅिเค เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै। เคเคฐ्เคฅिเค เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคे เคช्เคฐเคฎुเค เคฐूเคช เคนैं—เคชूँเคीเคตाเคฆ เคเคฐ เคธเคฎाเคเคตाเคฆ เคเคตं เคฎिเคถ्เคฐिเคค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा। เคเคฐ्เคฅिเค เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคฎें เคญिเคจ्เคจเคคा เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคा เคธंเคाเคฒเคจ เค
เคฒเค-เค
เคฒเค เคนोเคคा เคนै เคिंเคคु เคธाเคง เคจों เคी เคธीเคฎिเคคเคคा เคเคตं เคเคจเคे เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคช्เคฐเคฏोเคों เคคเคฅा เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคं เคी เค
เคจเคจ्เคคเคคा เคे เคाเคฐเคฃ เคนी เคธाเคง เคจों เคเคตं เคธाเคง्เคฏों เคे เคฌीเค เคเคชเคฏुเค्เคค เคคाเคฒเคฎेเคฒ เคฌैเค ाเคจे เคी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคเคฐ्เคฅिเค เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคฎें เคตिเคฆ्เคฏเคฎाเคจ เคฐเคนเคคी เคนै เคिเคธे เคนเคฎ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคँ เคเคนเคคे เคนैं। เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคเคฐ्เคฅिเค เคธเคฎเคธ्เคฏा เคो เคाเคฐ เคฎौเคฒिเค เคเคฐ्เคฅिเค เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं เคฎें เคฌाँเคा เคเคฏा เคนै।
(i). เค्เคฏा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคจा เคนै เคคเคฅा เคिเคคเคจी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं เคฎें เคธเคฌเคธे เคช्เคฐเคฎुเค เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฏเคน เคนै เคि เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคธเคฎाเค เคो เคฏเคน เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฒेเคจा เคนोเคคा เคนै เคि เคौเคจ-เคธा เคฎाเคฒ เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคจा เคคเคฅा เคिเคคเคจी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคจा เคนै।
(ii). เคैเคธे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคจा เคนै—เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคฆूเคธเคฐी เคช्เคฐเคฎुเค เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฏเคน เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคी เคนै เคि เคตเคธ्เคค เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคैเคธे เคเคฐเคจा เคนै। เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เค
เคจेเค เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคคเคเคจीเค เคนै। เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎें เคคเคเคจीเค เคे เคुเคจाเคต เคी เคฎुเค्เคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคนोเคคी เคนै। เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคคเคเคจीเค เคฆो เคช เคฐ เคนोเคคी เคนै—(A) เคถ्เคฐเคฎ เคช्เคฐเคงाเคจ เคคเคเคจीเค (B) เคชूँเคी เคช्เคฐเคงाเคจ เคคเคเคจीเค। เคถ्เคฐเคฎ เคช्เคฐเคงाเคจ เคคเคเคจीเค เคฎें เคถ्เคฐเคฎ เคा เค
เคงिเค เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคเคฌเคि เคชूँเคी เคช्เคฐเคงाเคจ เคคเคเคจीเค เคฎें เคชूँเคी เคा เค
เคงिเค เคช्เคฐเคฏोเค เคนोเคคा
(iii). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคा เคคीเคธเคฐा เคช्เคฐเคฎुเค เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฏเคน เคญी เคนै เคि เคिเคธเคे เคฒिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคिเคฏा เคाเค। เคเคธ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฎें เคฏเคน เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฌाเคค เคธाเคฎเคจे เคเคคी เคนै เคि เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคฌाเคฆ เคตिเคคเคฐเคฃ เคैเคธे เคिเคฏा เคाเค।
(iv)เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เค्เคฏा-เค्เคฏा เคช्เคฐाเคตเคงाเคจ เคिเคฏे เคाเคจे เคाเคนिเค ? เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅाเคे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคธเคฎเคธ्เคฏा เคฎें เคฏเคน เคญी เคเค เคช्เคฐเคฎुเค เคธเคฎเคธ्เคฏा เคนै เคि เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคे เคฒिเค เคौเคจ-เคौเคจ เคธे เคช्เคฐाเคตเคงाเคจ เคिเคฏा เคाเค เคिเคธเคธे เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคนो। เคเคธเคे เคฒिเค เคธเคฎाเค เคो เคฏเคน เคจिเคฐ्เคฃเคฏ เคฒेเคจा เคนोเคคा เคนै เคि เคिเคคเคจी เคฌเคเคค เคคเคฅा เคจिเคตेเคถ เคญเคตिเคท्เคฏ เคी เคช्เคฐเคเคคि เคे เคฒिเค เคिเคฏा เคाเคจा เคाเคนिเค เคคाเคि เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคนो เคธเคे।
9. เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เค्เคฏा เคนै? เคเคธเคी เคช्เคฐเคฎुเค เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคฌเคคเคฒाเคँ। (What is Production function ? Discuss the main characteristics?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคชाเคฆाเคจों เคเคตं เคเคค्เคชाเคฆเคจों เคे เคซเคฒเคจाเคค्เคฎเค เคธंเคฌंเคง เคो เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคเคนा เคाเคคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคนเคฎे เคฏเคน เคฌเคคाเคคा เคนै เคि เคธเคฎเคฏ เคी เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เค
เคตเคงि เคฎें เคเคชाเคฆाเคจों เคे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคธे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคाเคฐ เคฎें เคिเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคฐ เคिเคคเคจी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชाเคฆाเคจों เคी เคฎाเคค्เคฐा เคเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคฎाเคค्เคฐा เคे เคฎौเคฒिเค เคธंเคฌंเคง เคो เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคเคนเคคे เคนैं। เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคेเคตเคฒ เคญौเคคिเค เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคธंเคฌंเคง เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै। เคเคธเคฎें เคฎूเคฒ्เคฏों เคा เคธเคฎाเคตेเคถ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
เคเคฃिเคคीเคฏ เคฐूเคช เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ,
Qx = f(A, B, C, D)
เคตाเค्เคธเคจ เคे เคถเคฌ्เคฆों เคฎें, “เคเค เคซเคฐ्เคฎ เคे เคญौเคคिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคญौเคคिเค เคธाเคงเคจों เคे เคธंเคฌंเคง เคो เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคเคนा เคाเคคा เคนै।”
เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ – เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคจिเคฎ्เคจ เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคं เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै-
(i). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคा เคธंเคฌंเคง เคिเคธी เคจिเคถ्เคिเคค เคธเคฎเคฏाเคตเคงि เคธे เคนोเคคा เคนै।
(ii). เคฆीเคฐ्เคเคाเคฒ เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคे เคธเคญी เคเคชाเคฆाเคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคนोเคคे เคนैं।
(iii). เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคคเคเคจीเคी เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
(iv). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคे เคธเคญी เคเคค्เคชाเคฆเคจ เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคिเคฏे เคा เคธเคเคคे เคนैं।
เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคी เคตिเคถेเคทเคคाเคँ – เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคी เคจिเคฎ्เคจ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคนैं –
(i). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคเคค्เคชเคค्เคคि เคे เคธाเคงเคจों เคเคตं เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคญौเคคिเค เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคธंเคฌंเคง เคो เคฌเคคाเคคा เคนै।
(ii). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคฎें เคเคชाเคฆाเคจों เคเคตं เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคीเคฎเคคों เคा เคोเค เคธเคฎाเคตेเคถ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
(iii). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคा เคธंเคฌंเคง เคเค เคธเคฎเคฏाเคตเคงि เคธे เคนोเคคा เคนै।
(iv). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคธ्เคฅिเคฐ เคคเคเคจीเคी เคฆเคถा เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै।
(v). เคเคฌ เคซเคฐ्เคฎ เค
เคชเคจे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคे เคंเค เคเคชाเคฆाเคจों เคो เคธ्เคฅिเคฐ เคฐเคเคคी เคนै।
(vi). เคซเคฐ्เคฎ เคฆीเคฐ्เคเคाเคฒ เคฎें เคเคฌ เคธเคญी เคเคชाเคฆाเคจों เคो เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคिเคค เคเคฐ เคฆेเคคी เคนै เคคเคฌ เคเคธे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคो เคฆीเคฐ्เคเคाเคฒीเคจ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เค
เคฅเคตा เคชैเคฎाเคจे เคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคเคนเคคे เคนैं।
(vii). เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคซเคฒเคจ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคा เคคเคเคจीเคी เคธाเคฐांเคถ เคช्เคฐเคธ्เคคुเคค เคเคฐเคคा เคนै।
10. เคธเคฐ्เคตाเคงिเค เคธंเคคुเคท्เคि เคे เคฒिเค เคเคชเคญोเค्เคคा เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคिเคธ เคฌंเคกเคฒ เคा เคुเคจाเคต เคเคฐเคคा เคนै ? เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆเคฐ्เคถाเคฏें। (Which bundle of goods consumer chooses for maximization of satisfaction? Show with the help of indifference curves.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธเคฐ्เคตाเคงिเค เคธंเคคुเคท्เคि เคे เคฒिเค เคฌंเคกเคฒों เคा เคुเคจाเคต เคเค เคเคชเคญोเค्เคคा เคธเคฐ्เคตाเคงिเค เคธंเคคเคท्เคि เคे เคฒिเค เคเคธ เคฌंเคกเคฒ เคा เคเคจाเคต เคเคฐเคคा เคนै เคเคฌ เคเคชเคญोเค्เคคा เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा เคคเค เคนोเคคा เคนै เคเคฌ เค
เคชเคจी เคธीเคฎिเคค เคเคฏ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคตเคธ्เคคुเคं เคो เคเคจเคी เคฆी เคเคฏी เคीเคฎเคคों เคชเคฐ เคเคฐीเคฆเคเคฐ เค
เคงिเคเคคเคฎ เคธंเคคुเคท्เคि เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคจे เคฎें เคธเคซเคฒ เคนो เคाเคคा เคนै। เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคเคธเคी เคเคฏ เคเคตं เคเคชเคญोเค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคธे เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคा เคนै। เคเคธ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคे เคธाเคฅ เคเคชเคญोเค्เคคा เค
เคงिเคเคคเคฎ เคँเคे เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคคเค เคชเคนुंเคเคจे เคा เคช्เคฐเคฏाเคธ เคเคฐเคคा เคนै।
เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคฎें เคเคชเคญोเค्เคคा เคे เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคฆो เคถเคฐ्เคค เคนै –
(1). เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคा เคธ्เคชเคฐ्เคถ เคเคฐे (Price Line should be tangent to Indifference Curve) เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคฐूเคช เคฎें X เคตเคธ्เคคु เคी Y เคตเคธ्เคคु เคे เคฒिเค เคธीเคฎांเคค เคช्เคฐเคคिเคธ्เคฅाเคชเคจ เคฆเคฐ X เคคเคฅा Y เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคे เค
เคจुเคชाเคค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนो।
เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
เคिเคค्เคฐ เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु E เคชเคฐ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคขाเคฒ = เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคा เคขाเคฒ
(2). เคธ्เคฅाเคฏी เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคฒिเค เคธเคจ्เคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เค
เคงिเคฎाเคจ เคตเค्เคฐ เคฎूเคฒ เคฌिंเคฆु เคी เคเคฐ เคเคจ्เคจเคคोเคฆเคฐ เคนोเคคी เคนै
เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
เคिเคค्เคฐ เคฎें K เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคธ्เคฅाเคฏी เคจเคนीं เคนै เค्เคฏोंเคि K เคฌिंเคฆु เคชเคฐ MRSXY, เคฌเคข़เคคी เคนुเค เคนै। เคฌिंเคฆु E เค
ंเคคिเคฎ เคธंเคคुเคฒเคจ เคा เคฌिंเคฆु เคนै เคเคนाँ MRSXY เคเคเคคी เคนुเค เคนै।
Part 2
11. เคตเคฐ्เคงเคฎाเคจ เคชैเคฎाเคจे เคा เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เค्เคฏा เคนै? เคธเคฎเคाเคเคฏे।(What is increasing returns to goals ? Explain.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคตเคฐ्เคงเคฎाเคจ เคชैเคฎाเคจे เคा เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคฒाเคเคค เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฌเคข़เคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคे เคจिเคฏเคฎ เคो เคฒाเคเคค เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคฌเคข़เคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคจिเคฏเคฎ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคी เคฎाเคค्เคฐा เคो เคฌเคข़ाเคจे เคธे เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคค्เคชाเคฆเคเคคा เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคเคธเคค เคฒाเคเคค เคเคตं เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคเคเคจा เคเคฐंเคญ เคเคฐ เคฆेเคคी เคนै। เคฌเคข़เคคे เคคเคฅा เคเคเคคी เคฒाเคเคคें เคตเคธ्เคคुเคค: เคธ्เคฅिเคฐ เคीเคฎเคคों เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคธเคฎाเคจ เคนी เคนै เคเคธเคฒिเค เคฌเคข़เคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคจिเคฏเคฎ เคो เคเคเคคी เคฒाเคเคค เคจिเคฏเคฎ เคญी เคเคนเคคे เคนैं।
เคฌเคข़เคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคจिเคฏเคฎ เคฎें เคเคฌ เคเคธเคค เคฒाเคเคค (AP) เคฌเคข़เคคा เคนै เคคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (MP) เคเคธเคธे เค
เคงिเค เคคेเคी เคธे เคฌเคข़เคคा เคนै।
เคฒाเคเคค เคे เคถเคฌ्เคฆों เคฎें เคเคฌ เคเคธเคค เคฒाเคเคค (AC) เคिเคฐเคคा เคนै เคคो เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (MC) เคเคธเคธे เค
เคงिเค เคคेเคी เคธे เคिเคฐเคคी เคนै।
12. เคเค เคซเคฐ्เคฎ เคे เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เค्เคฏा เคนै? เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฎเคाเคเคฏे । (What is firm’s elasticity of supply? Explain with example.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ “เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคी เคเคฏ เคนै।”
เคฏเคฆि เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคชूเคฐ्เคคि เคा เคเคธเคी เคीเคฎเคค เคฌเคข़เคจे-เคเคเคจे เคธे เคाเคซी เคตिเคธ्เคคाเคฐ-เคธंเคुเคเคจ เคนो เคाเค เคคो เคเคธे เคตเคธ्เคคु เคी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคीเคฎเคค เคฒोเค เคเคนเคคे เคนैं।
เคชเคฐเคจ्เคคु เคोเค เคซเคฐ्เคฎ เคเคธी เคตเคธ्เคคु เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคคी เคนै เคिเคจเคी เคชूเคฐ्เคคि เคชเคฐ เคเคจเคी เคीเคฎเคค เคा เคोเค เคตिเคถेเคท เคช्เคฐเคญाเคต เคจเคนीं เคชเคก़เคคा เคนै เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคाเคนे เคเคจเคी เคीเคฎเคค เคฌเคข़ เคाเค เคฏा เคเคฎ เคนो เคाเค เคเคจเคी เคชूเคฐ्เคคि เคจเคนीं เคฌเคฆเคฒเคคी เคนै เคเคฐ เคเคคเคจी เคนी เคฐเคนเคคी เคนै เคฏा เคฌเคนुเคค เคฅोเคก़ी เคฌเคฆเคฒเคคी เคนै। เคคाเคे เคฆूเคง เคा เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคนเคฎ เคฒे เคธเคเคคे เคนै। เคो เคคाเคा เคฆूเคง เคฌाเคाเคฐ เคฎें เค เคुเคा เคนै, เคเคธे เคคो เคฌेเคเคจा เคนी เคชเคก़ेเคा เคाเคนे เคीเคฎเคค เคญเคฒे เคนी เคฌเคนुเคค เคเคฎ เคนा เคเค เคนो। เคฆूเคง เคเคธी เคตเคธ्เคคु เคจเคนीं เคนै เคि เคेเคนूँ เคी เคคเคฐเคน เคोเคฆाเคฎ เคฎें เคเคธ เคตिเคाเคฐ เคธे เคฐเคा เคाเค เคि เคीเคฎเคค เคฌเคข़เคจ เคชเคฐ เคฌेเคा เคाเคเคा। เค
เคค: เคจเคถ्เคตเคฐ, เคฏाเคจी เคเคฒ्เคฆी เคเคฐाเคฌ เคนोเคจे เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं เคैเคธे เคฆूเคง, เคคाเคे เคซเคฒ, เคธाเคฌ्เคเคฏा เคी เคชूเคฐ्เคคि เค
เคฅเคตा เคเคธी เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคชूเคฐ्เคคि เคिเคจ्เคนें เคฌเคจाเคจे เคे เคฒिเค เคฌเคนुเคค เคชूँเคी เคเคฆि เค
เคงिเค เคธเคฎเคฏ เคाเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคฌेเคฒोเคเคฆाเคฐ เคนोเคคी เคนै।
เคซเคฐ्เคฎ เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคชूเคฐ्เคคि เค
เคชेเค्เคทाเคृเคค เคฎूเคฒ्เคฏ เคธाเคชेเค्เคท เคนोเคคी เคนै। เคाเคฐเคाเคจे เคฎें เคฎाเคฒिเค เค
เคชเคจी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎांเค เคฌเคข़เคจे เคชเคฐ เค
เคชเคจे เคाเคฐเคाเคจे เคฎें เคเค เคชाเคฐी เคी เคฌเคाเคฏ เคฆो เคชाเคฐी เคเคฐ เคฆेเคคे เคนैं เคเคฐ เคฏเคฆि เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคนुเค เคซเคฐ्เคฎ เคाเคฐ เคชाเคฐी (Shift) เคญी เคเคฐ เคฆेเคคे เคนैं। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคो เคाเคซी เคฌเคข़ाเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคฎांเค เคเค เคाเคจे เคชเคฐ เคญी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคชाเคฐी เคเคฎ เคเคฐเคे เค
เคฅเคตा เคฎเคเคฆूเคฐों เคो เคนเคाเคเคฐ เคเคाเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคเคธเคे เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคाเคฐเคाเคจा เคเคฆ्เคฏोเคों เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคฎौเคธเคฎ. เคตเคฐ्เคทा เคเคฆि เคैเคธे เคช्เคฐाเคเคคिเค เคคเคค्เคค्เคตों เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐเคคा เคฌเคนुเคค เคเคฎ เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคซเคฐ्เคฎ เคी. เคชूเคฐ्เคคि เคฒोเค เคฎें เคจिเคฐ्เคฎिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคชूเคฐ्เคคि เค
เคงिเค เคฒोเคเคฆाเคฐ เคฏा เคฒोเคเคฆाเคฐ เคนोเคคी เคนै।
13. เคฎाँเค เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคคเคค्เคค्เคตों เคो เคฌเคคाเคँ। (Explain factors affecting demand.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฎाँเค เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคฏा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคช्เคฐเคฎुเค เคคเคค्เคค्เคต –
(i). เคตเคธ्เคคु เคी เคเคชเคฏोเคिเคคा – เคเคชเคฏोเคिเคคा เคा เคฎเคคเคฒเคฌ เคนोเคคा เคนै เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคชूเคฐ्เคคि เคी เค्เคทเคฎเคคा। เคเค เคฆी เคเค เคธเคฎเคฏाเคตเคงि เคฎें เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคा เคเคाเคฐ เคเคธ เคฌाเคค เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคा เคนै เคि เคฎเคจुเคท्เคฏ เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคชूเคฐ्เคคि เคी เคตเคธ्เคคु เคฎें เคिเคคเคจी เค्เคทเคฎเคคा เคนै। เค
เคงिเค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เค
เคงिเค เคนोเคी เคคเคฅा เคเคธเคे เคตिเคชเคฐीเคค เคเคฎ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคเคฎ เคนोเคी।
(ii) เคเคฏ เคธ्เคคเคฐ – เคเคฏ เคธ्เคคเคฐ เคा เคฎाँเค เคชเคฐ เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै। เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคเคฏ เคिเคคเคจी เค
เคงिเค เคนोเคी เคเคธเคी เคฎाँเค เคเคคเคจी เคนी เค
เคงिเค เคนोเคी เคคเคฅा เคเคธเคी เคเคฏ เคा เคธ्เคคเคฐ เคเคฎ เคธ्เคคเคฐ เคเคธเคी เคฎाँเค เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆेเคी।
(iii). เคงเคจ เคा เคตिเคคเคฐเคฃ – เคธเคฎाเค เคฎें เคงเคจ เคे เคตिเคคเคฐเคฃ เคा เคญी เคฎाँเค เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
(iv). เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค – เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎाँเค เคो เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคी เคนै। เคเคฎ เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เคी เค
เคงिเค เคฎाँเค เคคเคฅा เค
เคงिเค เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เคी เคเคฎ เคฎाँเค เคนोเคคी เคนै।
(v). เคธंเคฌंเคงिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคें – เคธंเคฌंเคงिเคค เคตเคธ्เคคुเคँ เคฆो เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคนोเคคी เคนै—
(a) เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคुเคँ—เคเคธी เคตเคธ्เคคुเคँ เคिเคจเคा เคเค-เคฆूเคธเคฐे เคे เคฌเคฆเคฒे เคช्เคฐเคฏोเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคैเคธे—เคीเคจी-เคुเคก़, เคाเคฏ-เคॉเคซी เคเคฆि।
(b) เคชूเคฐเค เคตเคธ्เคคुเคँ – เคเคธी เคตเคธ्เคคुเคँ เคिเคจเคा เคเคชเคฏोเค เคเค เคธाเคฅ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै, เคैเคธे เคाเคฐ-เคชेเค्เคฐोเคฒ, เคธ्เคฏाเคนी-เคเคฒเคฎ. เคกเคฌเคฒ เคฐोเคी-เคฎเค्เคเคจ เคเคฆि।
เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคฎें เคเค เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคा เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคฆूเคธเคฐी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคो เคตिเคชเคฐीเคค เคฆिเคถा เคฎें เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคคा เคนै เคคเคฅा เคชूเคฐเค เคตเคธ्เคคुเคं เคฎें เคเค เคตเคธ्เคคु เคे เคीเคฎเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคฆूเคธเคฐी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคธเคฎाเคจ เคฆिเคถा เคฎें เคฌเคฆเคฒเคคी เคนै।
(vi). เคฐुเคि, เคซैเคถเคจ เคเคฆि – เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคชเคฐ เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคฐुเคि, เคเคธเคी เคเคฆเคค, เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคซैเคถเคจ เคเคฆि เคा เคญी เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै। เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคตिเคถेเคท เคा เคธเคฎाเค เคฎें เคซैเคถเคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคจिเคถ्เคिเคค เคฐूเคช เคธे เคเคธเคी เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคी।
(vii). เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคीเคฎเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคी เคเคถा – เคธเคฐเคाเคฐी เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ, เคฆेเคถी เคตिเคชเคค्เคคि เคी เคเคถंเคा, เคฏुเคฆ्เคง เคธंเคญाเคตเคจा เคเคฆि เค
เคจेเค เค
เคช्เคฐเคค्เคฏाเคถिเคค เคเคตं เคช्เคฐเคค्เคฏाเคถिเคค เคเคเคों เคा เคญी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
เคเคธเคे เค
เคคिเคฐिเค्เคค, เคเคจเคธंเค्เคฏा เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ, เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคी เคฆिเคถा เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ, เคเคฒเคตाเคฏु, เคฎौเคธเคฎ เคเคฆि เคा เคญी เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
14. เคฎाँเค เคे เคจिเคฏเคฎ เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। เคเคธเคी เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคं เคो เคฒिเคें।(Explain the law of demand.What are its assumptions?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฎाँเค เคा เคจिเคฏเคฎ เคिเคธी เคตเคธ्เคค เคी เคीเคฎเคค เคคเคฅा เคเคธเคी เคฎाँเค เคे เคตिเคชเคฐीเคค เคธंเคฌंเคง เคो เคฌเคคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคจिเคฏเคฎ เคฏเคน เคฌเคคाเคคा เคนै เคि “เค
เคจ्เคฏ เคฌाเคคों เคे เคธเคฎाเคจ เคฐเคนเคจे เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคคเคฅा เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคตिเคชเคฐीเคค เคธंเคฌंเคง เคชाเคฏा เคाเคคा เคนै।”
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เค
เคจ्เคฏ เคฌाเคคों เคे เคธเคฎाเคจ เคฐเคนเคจे เคी เคฆเคถा เคฎें เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคชเคฐ เคเคธเคी เคฎाँเค เคฎें เคเคฎी เคนो เคाเคคी เคนै เคคเคฅा เคเคธเคे เคตिเคชเคฐीเคค เคीเคฎเคค เคฎें เคเคฎी เคนोเคจे เคชเคฐ เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนो เคाเคคी เคนै।
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคเคฎी เคนोเคจे เคธे เคฎाँเค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฌเคข़เคคी เคนै เคคเคฅा เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคธे เคฎाँเค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคเคฎ เคนोเคคी เคนै।”
The amount demanded increase with a fall in price and diminishes with a rise in price.
เคฎाँเค เคे เคจिเคฏเคฎ เคो เคนเคฎ เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคฆ्เคตाเคฐा เคธ्เคชเคท्เค เคเคฐ เคธเคเคคे เคนैं-
เคेเคนूँ เคी เคीเคฎเคค | เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค (เคช्เคฐเคคि เคिเคฒो) |
4 เคฐुเคชเคฏे | 2 เคिเคฒो |
3 เคฐुเคชเคฏे | 3 เคिเคฒो |
2 เคฐुเคชเคฏे | 5 เคिเคฒो |
เคคाเคฒिเคा เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคैเคธे-เคैเคธे เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคेเคนूँ เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคเคฎी เคเคคी เคाเคคी เคนै เคตैเคธे เคेเคนूँ เคी เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคाเคคी เคนै। เคเคฌ เคेเคนूँ เคी เคीเคฎเคค เคช्เคฐเคคि เคिเคฒो 4 เคฐुเคชเคฏा เคนै เคคो เคेเคนूँ เคी เคฎांเค 2 เคिเคฒो เคนै, เคชเคฐเคจ्เคคु เคเคฌ เคेเคนूँ เคी เคीเคฎเคค เคเคเคเคฐ 2 เคฐुเคชเคฏे เคช्เคฐเคคि เคिเคฒो เคนो เคाเคคी เคนै เคคो เคेเคนूँ เคी เคฎाँเค เคฌเคข़เคเคฐ 5 เคिเคฒो เคนो เคाเคคी เคนै เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคेเคนूँ เคी เคीเคฎเคค เคเคเคจे เคชเคฐ เคेเคนूँ เคी เคฎाँเค เคฎें เคฒเคाเคคाเคฐ เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคเคฒी เคाเคคी เคนै।
เคฎाँเค เคे เคจिเคฏเคฎ เคी เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ (Assumptions) – เคฎाँเค เคे เคจिเคฏเคฎ เคी เค्เคฐिเคฏाเคถीเคฒเคคा เคुเค เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคं เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै –
(i). เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคเคฏ เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค (Consumer’s income should remain constant)
(ii). เคเคชเคญोเค्เคคा เคी เคฐुเคि, เคธ्เคตเคญाเคต, เคชเคธंเคฆ เคเคฆि เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค (Consumer’s taste, nature etc. should remain constant)
(iii). เคธंเคฌंเคงिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค (Prices of related goods should remain constant)
(iv). เคिเคธी เคจเคตीเคจ เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคु เคा เคเคชเคญोเค्เคคा เคो เค्เคाเคจ เคจเคนीं เคนोเคจा เคाเคนिเค (Consumer’s remains unknown with a new substitute)
(v). เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคी เคธंเคญाเคตเคจा เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค (No possibility of price change in future)
15. เค
เคค्เคฏเคงिเค เคฎाँเค เคा เค
เคฐ्เคฅ เคธเคฎเคाเคँ। เค्เคฏा เคฏเคน เคฎुเคฆ्เคฐा เคธ्เคซीเคคि เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคเคฐเคคी เคนै ? (Explain the Meaning of Excess Demand. Does it create inflation?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฏเคฆि เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคเคตं เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคे เคฌा ॥ เคนै เคคो เคฏเคน เค
เคค्เคฏเคงिเค เคฏा เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคी เคธ्เคฅिเคคि เคนोเคคी เคนै। เคนเคฎ เคฏँ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคि เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคฏा เค
เคงिเค เคฎाँเค เคคเคฌ เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคी เคนै เคเคฌ เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ “เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคฏा เค
เคค्เคฏเคงिเค เคฎाँเค เคตเคน เคฆเคถा เคนै เคिเคธเคฎें เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคे เคฒिเค เคเคตเคถ्เคฏเค เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै।
Excess Demand refers to a situation in which aggregate demand becomes excess of aggregate supply corresponding to full employment in the economy.
เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค (Excess Demand)
AD>AS
เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคी เคเคธ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคฎाँเค เคธे เค
เคงिเค เคนोเคी เคซเคฒเคคः เคฎांเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคी เคฐोเคเคाเคฐ เคเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคोเค เคช्เคฐเคคिเค्เคฐिเคฏा เคจเคนीं เคนोเคी เค्เคฏोंเคि เคธเคญी เคธाเคงเคจों เคो เคชเคนเคฒ เคนी เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคฎिเคฒ เคुเคा เคนै। เคเคธी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคเคฌเคि เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค (AD) เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि (AS) เคธे เค
เคงिเค เคนो เคाเคคी เคนै, เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคी เคीเคฎเคคें เคฌเคข़เคจे เคฒเคเคคी เคนै เคिเคธเคธे เคฎुเคฆ्เคฐा เคธ्เคซीเคคि (inflation) เคी เคธ्เคฅिเคคि เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคाเคคी เคนै।
เคธुเคงाเคฐ เคे เคฒिเค เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏ – เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคे เคธुเคงाเคฐ เคे เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจ เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏों เคो เคिเค เคा เคธเคเคคे เคนैं-
(i). เคฌैंเค เคฆเคฐ เคो เคฌเคข़ाเคฏा เคाเคจा เคाเคนिเค เคคाเคि เคธाเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคो เคธंเคुเคเคจ เคिเคฏा เคा เคธเคे เคเคฐ เคฎाँเค เคฎें เคเคฎी เคนो เคธเคे।
(ii). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคो เคुเคฒे เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏों เคो เคฌेเคเคจी เคाเคนिเค เคคाเคि เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เค्เคฐเคฏเคถเค्เคคि เคเคฎ เคนो।
(iii). เคจเคเคฆ เคोเคท เค
เคจुเคชाเคค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคी เคाเคจी เคाเคนिเค เคคाเคि เคธाเค เคा เคเคฎ เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนो।
(iv). เคคเคฐเคฒเคคा เค
เคจुเคชाเคค เคो เคฌเคข़ाเคฏा เคाเคจा เคाเคนिเค เคคाเคि เคธाเค เคे เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคो เคเคฎ เคिเคฏा เคा เคธเคे।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เค
เคค्เคฏเคงिเค เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคฎเคนँเคी เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เค
เคชเคจाเคฏी เคाเคคी เคนै। เคเคธเคे เค
เคจेเค เคเคชाเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคธाเค เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा เคो เคฎเคนँเคा เคเคตं เคฆुเคฐ्เคฒเคญ เคฌเคจाเคจे เคे เคช्เคฐเคฏाเคธ เคिเค เคाเคคे เคนैं। เคธाเค เคฎเคนँเคी เคนोเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคฒोเค เคเคงाเคฐ เคฒेเคจे เคเคตं เคต्เคฏเคฏ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคนเคคोเคค्เคธाเคนिเคค เคนोเคคे เคนैं เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคฎें เคเคฎी เคเคคी เคนै เคคเคฅा เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคฎें เคธเคนाเคฏเคคा เคฎिเคฒเคคी เคนै।
16. เคเคाเคงिเคाเคฐी เคे เคฒाเคญ เค
เคงिเคเคคเคฎीเคเคฐเคฃ เคी เค्เคฏा เคถเคฐ्เคคे เคนैं? เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฎเคाเคเคฏे। (What are the conditions of profit maximization of monopolist? Explain using diagram.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ (1). เคเคाเคงिเคाเคฐी เคตเคธ्เคคु เคी เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเคเคฏां เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคเคฐเคคा เคเคฒा เคाเคคा เคนै เคเคฌ เคคเค เคि เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR), เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (MC) เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै।
(2). เคเคाเคงिเคाเคฐी เคे เค
เคงिเคเคคเคฎ เคฒाเคญ เคเคธ เคเคฏ (MR) เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोंเคे।
เคเค เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
เคฐेเคाเคिเคค्เคฐ เคฎें, เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคคเคฐ OM เคชเคฐ เคนी เคธीเคฎांเคค เคเคฏ เคเคฐ เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนै เค्เคฏोंเคि OM เคे เคฒเคฎ्เคฌเคตเคค เคเคชเคฐ เคฌिเคจ्เคฆु E เคชเคฐ เคนी เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (MC) เคเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคเค เคฆूเคธเคฐे เคो เคाเคเคคे เคนैं। เคฏเคฆि เคเคाเคงिเคाเคฐी OM เคฎाเคค्เคฐा เคธे เคเคฎ เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคเคธे เคฒाเคญ เคเคฎ เคนोंเคे। เคเคธเคे เคตिเคชเคฐीเคค เคฏเคฆि เคตเคน OM เคธे เค
เคงिเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (MC) เคธीเคฎांเคค เคเคฏ เคธे เค
เคงिเค เคนोเคी เคिเคธเคธे เคตเคน OM เคธे เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเคเคฏों เคชเคฐ เคนाเคจि เคเค ा เคฐเคนा เคนोเคा। เค
เคคः เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎाเคค्เคฐा OM เคชเคฐ เคนी เคเคธे เค
เคงिเคเคคเคฎ เคฒाเคญ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोंเคे เคเคฐ เคเคธ เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคนी เคตเคน เคธเคจ्เคคเคฒเคจ เคฎें เคนोเคा। เคिเคค्เคฐ เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคตเคธ्เคคु เคी OM เคฎाเคค्เคฐा เคฌेเคเคจे เคธे เคเคाเคงिเคाเคฐी เคो MS เค
เคฅเคตा OP เคीเคฎเคค เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคी। เคเคธเคे เคฆ्เคตाเคฐा เค
เคฐ्เคिเคค เคुเคฒ เคฒाเคญ HTSP เคे เค्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนै।
17. เคช्เคฐเคญाเคตी เคฎाँเค เค्เคฏा เคนै? เคเคธเคธे เคฆेเคถ เคे เคเคฏ/ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคैเคธे เคนोเคคा เคนै ?
(What is effective demand ? How does it determine a country’s incomel output?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคช्เคฐเคญाเคตी เคฎाँเค
เคเคฏ เคे เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคธ्เคคเคฐों เคชเคฐ เคฎांเค เคे เคญिเคจ्เคจ-เคญिเคจ्เคจ เคธ्เคคเคฐ เคนोเคคे เคนैं เคชเคฐंเคคु เคฎाँเค เคे เคฏे เคธเคญी เคธ्เคคเคฐ เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคจเคนीं เคนोเคคे เคนैं เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฏे เคธเคญी เคธ्เคคเคฐ เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाँเค เคो เคจเคนीं เคฆเคฐ्เคถाเคคी เคนैं। เคेเคตเคฒ เคตเคนी เคฎाँเค เคो เคชूเคฐ्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เคธंเคคुเคฒिเคค เคนोเคคी, เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎांเค เคเคนเคฒाเคคी เคนै। เคฏा เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคि เคुเคฒ เคฎांเค เคเคฐ เคुเคฒ เคชूเคฐ्เคคि เคा เคเคाเคต เคฌिंเคฆु เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎांเค เคा เคฌिंเคฆु เคเคนเคฒाเคคा เคนै।
เคฒाเคฐ्เคก เคेเคจ्เคธ เคจे เค
เคชเคจी เคชुเคธ्เคคเค ‘General Theory of Employment, Interest and Money เคो 1936 เคฎें เคช्เคฐเคाเคถिเคค เคนुเค, เคเคธ เคชुเคธ्เคคเค เคฎें เคฒाเคฐ्เคก เคेเคจ्เคธ เคे เคฐोเคเคाเคฐ เคธिเคฆ्เคงांเคค เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคชूँเคीเคตाเคฆी เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคुเคฒ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เค
เคฅเคตा เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคฐोเคเคाเคฐ เคे เคธ्เคคเคฐ เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เค
เคจ्เคฏ เคธाเคงเคจ เคैเคธे-เคชूँเคी, เคคเคเคจीเค เคเคฆि เคธ्เคฅिเคฐ เคฐเคนเคคे เคนैं। เคฐोเคเคाเคฐ เคा เคธ्เคคเคฐ เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎांเค เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคा เคนै। เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाँเค เคธाเคฎुเคนिเค เคฎाँเค เคे เคเคธ เคธ्เคคเคฐ เคो เคเคนเคคे เคนैं เคिเคธ เคชเคฐ เคตเคน เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคी เคนै।
เคेเคจ्เคธ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคฏ/ เคฐोเคเคाเคฐ เคเคตं เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคा เคจिเคงाเคฐเคฃ เคเคธ เคฌिเคฆु เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै เคเคนाँ เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคเคฐ เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคเคชเคธ เคฎें เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคे เคนैं। । เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคिเคธ เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค (AD) เคคเคฅा เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि (AS) เคเคชเคธ เคฎें เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคे เคนैं เคเคธे เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाँเค เคा เคฌिंเคฆु เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคเคธी เคाเคฐเคฃ เคช्เคฐเคญाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคฎाँเค เคो เคेเคจ्เคธ เคे เคฐोเคเคाเคฐ เคธिเคฆ्เคงांเคค เคा เคช्เคฐाเคฐंเคญिเค เคฌिंเคฆु เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
18. เคฒเคीเคฒे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคैเคธे เคนोเคคा เคนै ?
(How is exchange rate determined in the index flexible exchange rate system ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฒเคीเคฒे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคฎें เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคฌाเคाเคฐों เคฎें เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎांเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै เคคเคฅा เคตिเคจिเคฎเคฏ เคเคฐ เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคธाเคฅ เคฌเคฆเคฒเคคी เคฐเคนเคคी เคนै।
เค
เคคः R=f (D, S)
R – เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ, D- เค
ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎाँเค, S = เค
เคจ्เคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฎुเคฆ्เคฐाเคं เคी เคชूเคฐ्เคคि।
เคिเคธ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคชเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎाँเค เคเคธเคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนो เคाเค, เคเคธे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคธเคฎเคคा เคฆเคฐ เคเคนเคคे เคนैं।
เคฒเคीเคฒे เคตिเคจिเคฏเคฎ เคฆเคฐ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ – เคिเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคฎांเค เคต เคชूเคฐ्เคคि เคी เคถเค्เคคिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคญी เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคฎाँเค เคต เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै। เคธเคญी เคฆेเคถों เคฆ्เคตाเคฐा เคตเคธ्เคคुเคं, เคธेเคตाเคं เคเคตं เคชूंเคी เคे เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคिเคฏे เคाเคคे เคนैं। เคเคจ เคฒेเคจ-เคฆेเคจों เคे เคฌเคฆเคฒे เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคธे เคญुเคเคคाเคจ เคเคตं เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ เคนोเคคी เคนै। เคเคฌ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคธे เคญुเคเคคाเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคเคธ เคฆेเคถ เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคฎांเค เคी เคाเคคी เคนै। เคเคธी เคคเคฐเคน เคเคฌ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ เคฎिเคฒเคคी เคนै เคคो เคเคธ เคฆेเคถ เคฎें เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคนोเคคी เคนै।
เคเคธ เคคเคฐเคน เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคे เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคเคเค เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคเคฐเคคे เคนैं। เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคฎाँเค เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคे เคเคฏाเคค เคคเคฅा เคตिเคฆेเคถों เคฎें เคตिเคจिเคฏोเค เคเคฐเคจे เคต เคเคฃ เคฆेเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคคी เคนै।
เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฌीเค เคซเคฒเคจाเคค्เคฎเค เคธเคฎ्เคฌเคจ्เคง เคो เคฆเคฐ्เคถाเคคी เคนै।
เคฒเคीเคฒे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคตเคนाँ เคนोเคคा เคนै เคเคนां เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคुเคฒ เคฎाँเค เคตเค्เคฐ DD เคคเคฅा เคुเคฒ เคชूเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ SS เคเค เคฆूเคธเคฐे เคो E เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคाเคเคคे เคนैं। เคจीเคे เคे เคिเคค्เคฐ เคฎें OR เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคธंเคคुเคฒिเคค เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै เคिเคธ เคชเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคुเคฒ เคฎाँเค (OQ) เคเคธเคा เคुเคฒ เคชूเคฐ्เคคि (OQ) เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคी เคนै।
19. เคाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐीเคฏ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคो เคธเคฎเคाเคँ। (Explain the circular flow in four sector economy.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคฎॉเคกเคฒ เคुเคฒी เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคो เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐीเคฏ เคเค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคฎॉเคกเคฒ เคฎें เคตिเคฆेเคถी เค्เคทेเคค्เคฐ เคฏा เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เค्เคทेเคค्เคฐ เคो เคถाเคฎिเคฒ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคा เคธ्เคตเคฐूเคช เคुเคฒी เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคा เคนै। เคिเคธเคฎें เคตเคธ्เคคुเคं เคा เคเคฏाเคค-เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคนोเคคा เคนै। เคเคฌ เคคเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคธे เคเคฏाเคค เคी เคเค เคตเคธ्เคคเคं เคा เคญเคเคคाเคจ เคเคฐเคคी เคนै เคคो เคเคธเคฎें เคฆेเคถ เคे เคฌाเคนเคฐ เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคी เคเคฐ เคฎुเคฆ्เคฐा เคा เคช्เคฐเคตाเคน เคนोเคคा เคนै। เคฆूเคธเคฐी เคเคฐ เคเคฌ เคเค เคฆेเคถ เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคो เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคเคฐเคคा เคนै เคคो เคฆूเคธเคฐे เคฆेเคถ เคเคธे เคญुเคเคคाเคจ เคเคฐเคคे เคนैं। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคธे เคเคธ เคฆेเคถ เคी เคเคฐ เคฎुเคฆ्เคฐा เคा เคช्เคฐเคตाเคน เคนोเคคा เคนै।
เคुเคฒी เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคे เคชाँเค เคช्เคฐเคฎुเค เคธ्เคคंเคญ เคนोเคคे เคนैं—
(i) เคชเคฐिเคตाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐ
(ii) เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เค्เคทेเคค्เคฐ
(iii) เคธเคฐเคाเคฐी เค्เคทेเคค्เคฐ
(iv) เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เค्เคทेเคค्เคฐ เคเคตं
(v) เคชूँเคी เคฌाเคाเคฐ।
เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคถเคฐ्เคค — เคाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐीเคฏ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคเค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคถเคฐ्เคค เคนै –
y = C+I+G+ (X – M)
y= เคเคฏ, C = เคเคชเคญोเค्เคคा เคต्เคฏเคฏ, I = เคจिเคตेเคถ เคต्เคฏเคฏ, G = เคธเคฐเคाเคฐी เคต्เคฏเคฏ, (X-M) = เคถुเคฆ्เคง เคจिเคฐ्เคฏाเคค, X = เคจिเคฐ्เคฏाเคค, M = เคเคฏाเคค।
เคตिเคถेเคทเคคाเคँ-
(i) เคชเคฐिเคตाเคฐ เค्เคทेเคค्เคฐ — เคฏเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคे เคธाเคงเคจों เคा เคธ्เคตाเคฎी เคนोเคคा เคนै। เคฏเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เค
เคชเคจी เคธेเคตा เคे เคฌเคฆเคฒे เคฎเคเคฆूเคฐी, เคฒเคाเคจ, เคฌ्เคฏाเค, เคฒाเคญ เคे เคฐूเคช เคฎें เคเคฏ เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคคे เคนैं। เคฏเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เค
เคชเคจे เคเคฏ เคा เคुเค เคญाเค เคฌเคा เคฒेเคคा เคนै เคो เคชूँเคी เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคเคฒा เคाเคคा เคนै।
(ii) เคเคค्เคชाเคฆเค เค्เคทेเคค्เคฐ – เคเคค्เคชाเคฆเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคคा เคนै เคिเคธเคा เคเคชเคฏोเค เคชเคฐिเคตाเคฐ เคคเคฅा เคธเคฐเคाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(iii) เคธเคฐเคाเคฐी เค्เคทेเคค्เคฐ—เคธเคฐเคाเคฐ เคชเคฐिเคตाเคฐ เคเคตं เคเคค्เคชाเคฆเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฆोเคจों เคธे เคเคฐ เคी เคตเคธूเคฒी เคเคฐเคคा เคนै।
(iv) เคถेเคท เคตिเคถ्เคต—เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคे เคฒिเค เคญुเคเคคाเคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เคธเคฐเคाเคฐी เคाเคคों เคชเคฐ เคญुเคเคคाเคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคคा เคนै।
(v) เคชूँเคी เคฌाเคाเคฐ – เคชूँเคी เคฌाเคाเคฐ เคคीเคจों เค्เคทेเคค्เคฐ เคชเคฐिเคตाเคฐ, เคซเคฐ्เคฎों เคคเคฅा เคธเคฐเคाเคฐ เคी เคฌเคเคคें เคเคเคค्เคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคน เค्เคทेเคค्เคฐ เคชเคฐिเคตाเคฐ, เคซเคฐ्เคฎे เคคเคฅा เคธเคฐเคाเคฐ เคो เคชूँเคी เคเคงाเคฐ เคฆेเคเคฐ เคจिเคตेเคถ เคเคฐเคคा เคนै। เคชूँเคी เคฌाเคाเคฐ เคฎें เค
เคจ्เคคเคฐ्เคช्เคฐเคตाเคน เคเคตं เคฌाเคน्เคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคे เคนैं।
20. เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคตिเคญिเคจ्เคจ เคงाเคฐเคฃाเคं เคो เคธ्เคชเคท्เค เคीเคिเค। (Explain the various concepts of National Income.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เค
เคตเคงाเคฐเคฃाเคं เคฎें เคคीเคจ เคฌाเคคें เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคนैं –
(i) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคงाเคฐเคฃाเคँ เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคจिเคฐเคจ्เคคเคฐ เคเคฒเคจे เคตाเคฒा เคเค เคช्เคฐเคตाเคน เคนै เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคธे เคเคถเคฏ เคिเคธी เคเค เคธเคฎเคฏ เคชเคฐ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคธ्เคॉเค เคธे เคจเคนीं เคฌเคฒ्เคि เคिเคธी เคธเคฎเคฏाเคตเคงि เคฎें เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคเคฐ เคธेเคตाเคं เคे เคช्เคฐเคตाเคน เคฎें เคนै।
(ii) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคงाเคฐเคฃाเคँ เคฎें เคธเคญी เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคตเคธ्เคคुเคं เคเคฐ เคธेเคตाเคं เคी เคฌाเคाเคฐ เคीเคฎเคค เคถाเคฎिเคฒ เคी เคाเคคी เคนै เคเคฐ เคเค เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคคें เคเค เคนी เคฌाเคฐ เคถाเคฎिเคฒ เคी เคाเคคी เคนै, เคเคธเคฎें เค
ंเคคिเคฎ เคตเคธ्เคคुเคं เคเคฐ เคธेเคตाเคं เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เคนी เคिเคจा เคाเคคा เคนै เคिเคธเคธे เคฆोเคนเคฐी เคเคฃเคจा เคธे เคฌเคा เคा เคธเคे।
(iii) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคงाเคฐเคฃाเคँ เคे เคธाเคฅ เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เคธเคฎเคฏ เคी เค
เคตเคงि เคुเคก़ी เคฐเคนเคคी เคนै। เคฏเคน เค
เคตเคงि เคเค เคตเคฐ्เคท เคी เคนोเคคी เคนै।
(iv) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคเคฃเคจा เคे เคธंเคฌंเคง เคฎें เคฎूเคฒเคคः เคฆो เคงाเคฐเคฃाเคँ เคैเคธे—เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคค्เคชाเคฆ เคคเคฅा เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ เคो เคเคงाเคฐเคธ्เคตเคฐूเคช เคฒिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคถेเคท เคธเคญी เคงाเคฐเคฃाเคँ เคเคจ เคงाเคฐเคฃाเคँ เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคเคจเคे เคธ्เคตเคฐूเคช เคนै।
Part 3
21. เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคฎॉเคกเคฒ เคा เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคฌเคคाเคँ। (Explain importance of circular income flows.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคे เคฆृเคท्เคिเคोเคฃ เคธे เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคนों เคा เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคจिเคฎ्เคจ เคฐूเคช เคธे เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
(i) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคा เค
เคจुเคฎाเคจ (Estimation of National income) – เคฆेเคถ เคी เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคเคฃเคจा เคเคฐเคจे เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคช्เคฐเคตाเคน เคा เค
เคง्เคฏเคฏเคจ เคฌเคนुเคค เคเคชเคฏोเคी เคนै।
(ii) เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เคाเคฐ्เคฏ-เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคा เค्เคाเคจ (Knowledge of working of Economy) เคเคธเคे เคฆ्เคตाเคฐा เคนเคฎें เคฏเคน เคฎाเคฒूเคฎ เคนो เคाเคคा เคนै เคि เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคธुเคाเคฐु เคฐूเคช เคธे เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐ เคฐเคนी เคนै เค
เคฅเคตा เคจเคนीं।
(iii) เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคा เคฎเคนเคค्เคค्เคต (Importance of Monetary policy) – เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคฌเคเคค เคคเคฅा เคตिเคจिเคฏोเค เคी เคธเคฎाเคจเคคा เคฒाเคจे เคे เคฆृเคท्เคिเคोเคฃ เคธे เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคे เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคो เคธ्เคชเคท्เค เคเคฐเคคी เคนै।
(iv) เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคจीเคคि เคा เคฎเคนเคค्เคค्เคต (Importance of fiscal policy)—เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคนों เคे เค
เคง्เคฏเคฏเคจ เคे เคฆ्เคตाเคฐा เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌเคจाเคฏे เคฐเคเคจे เคी เคฆृเคท्เคि เคธे เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคจीเคคि เคा เคฎเคนเคค्เคค्เคต เคธ्เคชเคท्เค เคนो เคाเคคा เคนै।
(v) เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคธเคฎเคธ्เคฏाเคं เคा เค
เคง्เคฏเคฏเคจ (Study of problem of imbalance) – เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคนों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคाเคฐเคฃों เคคเคฅा เคเคจเคो เคฆूเคฐ เคเคฐเคจे เคे เคเคชाเคฏों เคा เค
เคง्เคฏเคฏเคจ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
(vi) เคเคฏ เคा เคฐोเคเคाเคฐ เคธिเคฆ्เคงांเคค เคा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ (Theory of income and Employment propounded)—เคฎुเคฆ्เคฐा เคช्เคฐเคตाเคน เคคเคฅा เคเคธे เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคคเคค्เคตों เคो เคง्เคฏाเคจ เคฎें เคฐเคเคเคฐ เคช्เคฐเคธिเคฆ्เคง เค
เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคेเฅฆ เคเคฎเฅฆ เคेเคจ्เคธ เคจे เคเคฏ เคต เคฐोเคเคाเคฐ เคा เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคिเคฏा।
(vii) เค
เคจ्เคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค เคจीเคคिเคฏों เคा เคเคงाเคฐ (Basis for international commercial policies) – เคเค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคช्เคฐเคตाเคนों เคे เค
เคง्เคฏเคฏเคจ เคธे เคฏเคน เค्เคाเคค เคนोเคคा เคนै เคि เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคฎें เคธे เคเคฏाเคค เคฐिเคธाเคต เคนै เค्เคฏोंเคि เคเคฏाเคคों เคा เคญुเคเคคाเคจ เค
เคจ्เคฏ เคฆेเคถों เคी เคเคฏ เคนै। เคเคฏाเคคों เคो เคเคฎ เคเคฐเคจे เคी เคฆृเคท्เคि
เคธे เคธเคฐเคाเคฐ เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคो เคช्เคฐोเคค्เคธाเคนिเคค เคเคฐเคจे เคी เคจीเคคि เคो เค
เคชเคจाเคคी เคนै।
(vii) เคเคค्เคชाเคฆเคจ, เคเคฏ เคคเคฅा เคต्เคฏเคฏ เคी เคคिเคนเคฐी เคธเคฎाเคจเคคा (Triple Identity of production, income and expenditure) – เคเคฏ เคे เคเค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนो เคाเคคा เคนै เคि เคเคค्เคชाเคฆเคจ, เคเคฏ เคคเคฅा เคต्เคฏเคฏ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคช्เคฐเค्เคฐिเคฏा เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคคเคฅा เคธेเคตाเคं เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคो เคช्เคฐเคเค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฐूเคช เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเค्เคฐीเคฏ เคช्เคฐเคตाเคน เคธे เค्เคाเคค เคนोเคคा เคนै เคि
เคเคค्เคชाเคฆเคจ = เคเคฏ – เคต्เคฏเคฏ
เคฏเคน เคธเคฎाเคจเคคा เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคे เคฎाเคชเคจ เคी เคฐीเคคिเคฏों เคा เคเคงाเคฐ เคนै।
22. เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เคฒोเคเคฆाเคฐ เคฎाँเค เคเคฐ เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เคฌेเคฒोเคเคฆाเคฐ เคฎाँเค เคฎें เค
เคจ्เคคเคฐ เคीเคिเค।
(Differentiate between perfectly elastic demand and perfectly inelastic demand.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคฌ เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจे เคชเคฐ เคญी เค
เคฅเคตा เคฌเคนुเคค เคธूเค्เคท्เคฎ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคฎाँเค เคฎें เคฌเคนुเคค เค
เคงिเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนो เคाเคคा เคนै เคคเคฌ เคเคธ เคตเคธ्เคคु เคी เคฎाँเค เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เคฒोเคเคฆाเคฐ เคเคนी เคाเคคी เคนै। เคชूเคฐ्เคฃ เคฒोเคเคฆाเคฐ เคฎाँเค เคो เค
เคจंเคค เคฒोเคเคฆाเคฐ เคฎांเค เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै । เคเคธ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคเค เคฆी เคจเค เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคตเคธ्เคค เคी เคฎाँเค เค
เคธीเคฎ เคฏा เค
เคจंเคค เคนोเคคी เคนै เคคเคฅा เคीเคฎเคค เคฎें เคจाเคฎเคฎाเคค्เคฐ เคी เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคชเคฐ เคถเคจ्เคฏ เคนो เคाเคคी เคนै। เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคชूเคฐ्เคฃ เคฒोเคเคฆाเคฐ เคนोเคจे เคชเคฐ เคฎाँเค เคตเค्เคฐ x-เค
เค्เคท เคे เคธเคฎाเคจांเคคเคฐ เคนोเคคा เคนै เคिเคธे เคนเคฎ เคจीเคे เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं।
เคฎाँเค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคเคฌ เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคญी เคเคธเคा เคฎाँเค เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै เคคो เคเคธे เคชूเคฐ्เคฃเคคเคฏा เคฌेเคฒोเคเคฆाเคฐ เคฎाँเค เคเคนเคคे เคนैं। เคเคธ เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคคी เคนै เคिเคธเคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฎाँเค เคตเค्เคฐ Y-เค
เค्เคท เคे เคธเคฎाเคจांเคคเคฐ เคนोเคคी เคนै। เคเคธे เคนเคฎ เคจिเคฎ्เคจ เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं
23. เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคธे เค्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? เคเคธเคे เคเคฐ्เคฅिเค เคชเคฐिเคฃाเคฎों เคा เคตเคฐ्เคฃเคจ เคเคฐें।
(What do you mean by Deficient demand ? Describe their economical effects.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคตเคน เคฆเคถा เคนै เคिเคธเคฎें เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคे เคฒिเค เคเคตเคถ्เคฏเค เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคธे เคเคฎ เคนोเคคी เคนै। เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคธे เคชเคนเคฒे เคนी เคธंเคคुเคฒเคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคाเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคนी เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคी เคฆเคถा เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคाเคคी เคนै। เคฏเคน เคธ्เคฅिเคคि เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคคเค เคชเคนुँเคเคจे เคे เคฒिเค เคिเคคเคจी เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคฅी, เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคเคธเคธे เคเคฎ เคฐเคน เคเค। เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคी เคเคธ เคเคฎी เคे เคाเคฐเคฃ เคนी เคนเคฎ เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคคเค เคจเคนीं เคชเคนुंเค เคชाเคฏे। เค
เคคः เคเคฌ เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธ्เคคเคฐ เคे เคฒिเค เคเคตเคถ्เคฏเค เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคธे เคเคฎ เคนो เคाเคคी เคนै เคคो เคเคธे เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคเคนเคคे เคนैं।
เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคชเคฐिเคฃाเคฎ
เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคจिเคฎ्เคจ เคคीเคจ เคนैं –
(A) เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต, (B) เคฐोเคเคाเคฐ เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต, (C) เคीเคฎเคคों เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต।
(A) เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต (Effects on Production) – เคเคธเคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคจिเคฎ्เคจ เคเคฐ्เคฅिเค เคชเคฐिเคฃाเคฎ เคฆेเคเคจे เคो เคฎिเคฒเคคे เคนैं।
(i). เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เคเคค्เคชाเคฆเค เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคाเคจे เคे เคฒिเค เคฌाเคง्เคฏ เคนोंเคे।
(ii). เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เค
เคชเคจी เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เค्เคทเคฎเคคा เคा เคชूเคฐ्เคฃ เคเคชเคญोเค เคจเคนीं เคเคฐ เคชाเคंเคे।
(iii). เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เคฆेเคถ เคे เคเคค्เคชเคค्เคคि เคे เคธंเคธाเคงเคจों เคा เคชूเคฐ्เคฃ เคเคชเคฏोเค เคจเคนीं เคนो เคชाเคเคा।
(iv). เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เคชเคนเคฒे เคธे เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐ เคฐเคนी เคुเค เคซเคฐ्เคฎे เค
เคชเคจा เคाเคฐ्เคฏ เคฌเคจ्เคฆ เคเคฐ เคฆेเคी।
(v). เคจ्เคฏूเคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคฒाเคเคค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคी।
(B) เคฐोเคเคाเคฐ เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต (Effects on Employment) – เคฎाँเค เคी เคเคฎी เคे เคाเคฐเคฃ เคเคค्เคชाเคฆเคों เคो เคตเคธ्เคคुเคं เคเคตं เคธेเคตाเคं เคे เค
เคชเคจे เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎें เคเคฎी เคเคฐเคจी เคชเคก़ेเคी। เคเคธเคा เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคช्เคฐเคญाเคต เคฏเคน เคนोเคा เคि เคฆेเคถ เคฎें เคฐोเคเคाเคฐ เคे เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคเคฎी เค เคाเคเคी।
(C) เคीเคฎเคคों เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต (Effects on Prices) – เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ เคฆेเคถ เคฎें เคीเคฎเคค เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคเคฎी เค เคाเคเคी เคिเคธเคธे เคเคค्เคชाเคฆเคों เคे เคฒाเคญ เคे เคฎाเคฐ्เคिเคจ เคฎें เคเคฎी เค เคाเคเคी เคคเคฅा เคเคชเคญोเค्เคคाเคं เคो เคเคฎ เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคตเคธ्เคคुเคँ เคเคตं เคธेเคตाเคँ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคธเคेเคी।
24. เค्เคฏा เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ เคिเคธी เคฆेเคถ เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค เคนै ? เค
เคชเคจे เคเคค्เคคเคฐ เคो เคธ्เคชเคท्เค เคเคฐें। (Is gross domestic product an indication of a country’s economy welfare ? Clarify your answer.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค
เคฏเคฆि เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ (GDP) เคा เคเคเคฒเคจ เคตाเคธ्เคคเคตिเค เค
เคฐ्เคฅों เคฎें เคจเคนीं เคिเคฏा เคाเคคा เคคो เคเคธे เคฆेเคถ เคฎें เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคी เคฎाเคช เคा เคธूเคเค เคจเคนीं เคฎाเคจा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคฆेเคถ
เคฎें เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคी เคตृเคฆ्เคงि เคช्เคฐเคคि เคต्เคฏเค्เคคि เคเคฏ เคी เคตृเคฆ्เคงि เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคเคฐเคคी เคนै। เคตिเคชเคฐीเคค เคชเคฐिเคธ्เคฅिเคคिเคฏों เคฎें เคเคนा เคा เคธเคเคคा เคนै เคि เคเคฌ เคคเค เคฆेเคถ เคी เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคเคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคจเคนीं เคนोเคคी, เคคเคฌ เคคเค เคช्เคฐเคคि เคต्เคฏเค्เคคि เคเคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคฆเคฐ्เค เคจเคนीं เคी เคा เคธเคเคคी เคนै।
เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ (GDP) เคो เคฆेเคถ เคฎें เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค เคช्เคฐเคฏोเค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคुเค เคต्เคฏाเคตเคนाเคฐिเค เคธीเคฎाเคँ เคนैं –
1. เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ (GDP) เคी เคตृเคฆ्เคงि เคฆेเคถ เคฎें เคฌेเคนเคคเคฐ เคीเคตเคจ เคธ्เคคเคฐ เคो เค
เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เคเคฐเคจे เคฎें เค
เคธเคฎเคฐ्เคฅ เคนै।
2. เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ (GDP) เคฆेเคถ เคฎें เคเคฏ เคे เคธเคฎाเคจ เคตिเคคเคฐเคฃ เคชเค्เคท เคी เค
เคตเคนेเคฒเคจा เคเคฐเคคा เคนै। เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคคเคฌ เคคเค เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคจเคนीं เคी เคा เคธเคเคคी เคเคฌ เคคเค GDP เคी เคตृเคฆ्เคงि เคो เคธเคฎाเค เคฎें เคธเคฎाเคจ เคตिเคคเคฐเคฃ เคจ เคธुเคจिเคถ्เคिเคค เคिเคฏा เคाเค।
3. เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคी เค
เคจेเค เค्เคฐिเคฏाเคं เคा เคเคเคฒเคจ เคฎौเคฆ्เคฐिเค เค
เคฐ्เคฅों เคฎें เคจเคนीं เคिเคฏा เคाเคคा เคिเคธเคธे GDP เคा เคเคเคฒเคจ เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคเคाเคฐ เคธे เคเคฎ เคฐเคน เคाเคคा เคนै। เค
เคค: GDP (เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ) เคो เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคเคिเคค เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค เคจเคนीं เคฎाเคจा เคा เคธเคเคคा เคนै।
4. เคธเคเคฒ เคเคฐेเคฒू เคเคค्เคชाเคฆ (GDP) เคฌाเคน्เคฏ เคเคเคों เคी เคเคชेเค्เคทा เคเคฐเคคा เคนै เคो เคिเคธी เค्เคฐिเคฏा เคชเคฐ เคงเคจाเคค्เคฎเค เคฏा เคเคฃाเคค्เคฎเค เคช्เคฐเคญाเคต เคกाเคฒเคคा เคนै। เคเคจ เคฌाเคน्เคฏ เคाเคฐเคฃों เคा เคช्เคฐเคญाเคต GDP เคे เคชเคฐिเค्เคทेเคค्เคฐ เคธे เคฌाเคนเคฐ เคนोเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธเคฒिเค เคธเคฎाเค เคी เคฆृเคท्เคि เคธे GDP เคो เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคธเคนी เคเคตं เคตिเคถ्เคตเคธเคจीเคฏ เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค เคจเคนीं เคฎाเคจा เคा เคธเคเคคा।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฏเคน เคเคนा เคा เคธเคเคคा เคนै เคि เคฆेเคถ เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा GDP เคฏा GNP เคเคฐ्เคฅिเค เคเคฒ्เคฏाเคฃ เคा เคฎाเคช เคจिเคฐ्เคฆेเคถांเค เคธเคนी เคจเคนीं เคนै।
25. เคญाเคฐเคค เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคชเคฐिเคญाเคทा เค्เคฏा เคนै? เคเคจเคฎें เคธे เคौเคจ เคธเคฌเคธे – เคต्เคฏाเคชเค เคฎुเคฆ्เคฐा เคนै ?
(What are the alternative definitions of supply of money in India ? Which of these is broad money?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคญाเคฐเคค เคฎें เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคชเคฐिเคญाเคทा
เคिเคธी เคตिเคถेเคท เคธเคฎเคฏ เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคा เคคाเคค्เคชเคฐ्เคฏ เคธเคฎाเค เคฎें เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคुเคฒ เคฎाเคค्เคฐा เคธे เคนोเคคा เคนै। เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชเคฐिเคญाเคทा เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคธिเค्เคे เคเคตं เคाเคเคी เคจोเค เคो เคนी เคนเคฎ เคฎुเคฆ्เคฐा เคจเคนीं เคเคนเคคे เคฌเคฒ्เคि เคเคธเคे เค
เคจ्เคคเคฐ्เคเคค เคเคจ เคธเคญी เคชเคฆाเคฐ्เคฅों เคो เคญी เคฐเคा เคाเคคा เคนै เคो เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคे เคญुเคเคคाเคจ เคे เคฐूเคช เคฎें เคธ्เคตीเคाเคฐ เคिเคฏे เคाเคคे เคนैं। เค
เคคः เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคธเคฎเคฏ เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เค
เคจ्เคคเคฐ्เคเคค เคจिเคฎ्เคจ เคคीเคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคฎुเคฆ्เคฐाเคं เคा เคธเคฎाเคตेเคถ เคฐเคนเคคा เคนै –
(i) เคธिเค्เคे (Coins)
(ii) เคชเคค्เคฐเคฎुเคฆ्เคฐा (Paper Money)
(iii) เคฌैंเค เคเคฎा (Bank Deposit)
เคेเคตเคฒ เคाเคฒू เคเคฎा เคिเคธเคे เคเคงाเคฐ เคชเคฐ เคेเค เคाเคฐी เคिเคฏे เคाเคคे เคนैं। เคिเคจ्เคคु เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เค
เคจ्เคคเคฐ्เคเคค เคिเคธी เคตिเคถेเคท เคธเคฎเคฏ เคฎें เคेเคตเคฒ เคช्เคฐเคเคฒเคจ เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคนी เคเคฃเคจा เคी เคाเคคी เคนै।
เคธเคเคฒ เคฎांเค เคเคฎाเคं เคฎें เคฌैंเคों เคे เคฌीเค เคนोเคจे เคตाเคฒे เคฆाเคตे เคो เคถाเคฎिเคฒ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै, เคเคฌเคि เคถुเคฆ्เคง เคฎाँเค เคเคฎाเคं เคฎें เคฆाเคตे เคถाเคฎिเคฒ เคจเคนीं เคिเคฏे เคाเคคे เคนैं। เคฌैंเค เคे เคฌीเค เคนोเคจे เคตाเคฒे เคฆाเคตे เคฒोเคों เคी เคฎांเค เคเคฎाเคं เคฎें เคถाเคฎिเคฒ เคจเคนीं เคนोเคคे। เค
เคคः เคถुเคฆ्เคง เคฎांเค เคเคฎाเคं เคो เคฎुเคฆ्เคฐा เคชूเคฐ्เคคि เคा เคต्เคฏाเคชเค เคญाเค เคฎाเคจा เคाเคคा เคนै।
26. เคเคฆाเคธीเคจ เคตเค्เคฐ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคเคชเคญोเค्เคคा เคा เคธंเคคुเคฒเคจ เคธ्เคชเคท्เค เคीเคिเค। (Explain consumer’s equilibrium with the help of indifference curve.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเค เคเคชเคญोเค्เคคा เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคคเคฌ เคนोเคคा เคนै เคเคฌ เค
เคชเคจी เคธीเคฎिเคค เคเคฏ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคตเคธ्เคคुเคं เคो เคเคจเคी เคฆी เคเค เคीเคฎเคคों เคชเคฐ เคเคฐीเคฆเคเคฐ เค
เคงिเคเคคเคฎ เคธंเคคुเคท्เคि เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคจे เคฎें เคธเคซเคฒ เคนो เคाเคคा เคนै। เคเคชเคญोเค्เคคा เคो เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคเคธเคी เคเคฏ เคเคตं เคเคชเคญोเค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคธे เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคे เคธाเคฅ เคเคชเคญोเค्เคคा เคँเคे เคธे เคจीเคे เคเคฆाเคธीเคจเคคा เคตเค्เคฐ เคคเค เคชเคนुँเคเคจे เคा เคช्เคฐเคฏाเคธ เคเคฐเคคा เคนै।
เคเคฆाเคธीเคจเคคा เคตเค्เคฐ เคตिเคถ्เคฒेเคทเคฃ เคฎें เคเคชเคญोเค्เคคा เคे เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคฆो เคถเคฐ्เคคे เคนैं –
(i). เคเคฆाเคธीเคจเคคा เคตเค्เคฐ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคो เคธ्เคชเคฐ्เคถ เคเคฐें (Price Line should be tangent to indifference Curve) เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคฐूเคช เคฎें X เคตเคธ्เคคु เคी Y เคตเคธ्เคคु เคे เคฒिเค เคธीเคฎांเคค เคช्เคฐเคคिเคธ्เคฅाเคชเคจ เคฆเคฐ X เคคเคฅा Y เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคे เค
เคจुเคชाเคค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคจी เคाเคนिเค।
MRSXY = PX/Y เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै।
เคिเคค्เคฐ เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिंเคฆु E เคชเคฐ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคा เคขाเคฒ = เคเคฆाเคธीเคจเคคा เคตเค्เคฐ เคा เคขाเคฒ เค
เคฐ्เคฅाเคค् MRSxy = PX/X
(ii). เคธ्เคฅाเคฏी เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคฒिเค เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिंเคฆु เคชเคฐ เคเคฆाเคธीเคจเคคा เคตเค्เคฐ เคฎूเคฒ เคฌिเคจ्เคฆु เคी เคเคฐ เคเคจ्เคจเคคोเคฆเคฐ เคนोเคจी เคाเคนिเค เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ MRS เคเคเคคी เคนुเค เคนोเคจी เคाเคนिเค। (For stable equilibrium indifference curve should be convex to the origin at the point of equilibrium that MRS should be declining at the point of equilibrium) เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ MRSXY เคเคเคคी เคนुเค เคนोเคจी เคाเคนिเค। เคिเคค्เคฐ เคฎें เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं।
เคिเคค्เคฐ เคฎें K เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคฏเคฆ्เคฏเคชि เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคชเคนเคฒी เคถเคฐ्เคค เคชूเคฐी เคนो เคฐเคนी เคนै เคिเคจ्เคคु K เคชเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคธ्เคฅाเคฏी เคจเคนीं เคนै เค्เคฏोंเคि K เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ MRSXY, เคฌเคข़เคคा เคนुเค เคนै। เคฌिเคจ्เคฆु E เค
ंเคคिเคฎ เคธंเคคुเคฒเคจ เคा เคฌिเคจ्เคฆु เคนै เคเคนाँ MRSXY, เคเคเคคी เคนुเค เคนै।
27. เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคे เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏ เคธे เค्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏ เคा เคตเคฐ्เคฃเคจ เคเคฐें। (What do you mean by monetary measures of Central Bank ? Explain the monetary measures to correcting deficient demand.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคे เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคฆेเคถ เคे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคी เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคนोเคคी เคนै เคिเคธเคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคฎुเคฆ्เคฐा เคเคฐ เคธाเค เคी เคชूเคฐ्เคคि เคो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เคเคฐเคจा เคนोเคคा เคนै। เคญाเคฐเคค เคा เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฐिเคเคฐ्เคต เคฌैंเค เคนै।
เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคฐ्เคฅिเค เคธ्เคฅिเคฐเคคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคฆ्เคตाเคฐा เคคीเคจ เคเคเคों เคो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै।
(i) เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि, (ii) เคฌ्เคฏाเค เคฆเคฐ, (iii) เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงเคคा
เคกीเฅฆ เคธीเฅฆ เคเคธ्เคเคจ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เคा เคธंเคฌंเคง เคฌ्เคฏाเค เคी เคฆเคฐ เคคเคฅा เคธाเค เคी เคเคชเคฒเคฌ्เคงि เคो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เคเคฐเคे เคुเคฒ เคฎाँเค เคे เคธ्เคคเคฐ เคคเคฅा เคธंเคฐเคเคจा เคो เคช्เคฐเคญाเคตिเคค เคเคฐเคจे เคธे เคนै।
“Monetary Policy involves the influence on the level and composition of aggregate demand by the manipulation of interest rate and the availability of credit.” D.C. Auston.
เคจ्เคฏเคจ เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคे เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏ – เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคे เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคเคชाเคฏ เคो เคฆो เคตเคฐ्เคों เคฎें เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
(A). เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคเคชाเคฏ (Quantitative measures)
(B). เคुเคฃाเคค्เคฎเค เคเคชाเคฏ (Qualitative measures)
(A) เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคเคชाเคฏ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคฆेเคถ เคी เคธाเค เคी เคुเคฒ เคฎाเคค्เคฐा เคो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคเคธเคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคจिเคฎ्เคจ เคตिเคงिเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคฎाเคค्เคฐाเคค्เคฎเค เคธाเค เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคฐเคคा เคนै –
(i). เคฌैंเค เคฆเคฐ เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคाเคि เค
เคงिเค เคธाเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนो เคธเคे เคคเคฅा เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนो เคธเคे।
(ii). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคुเคฒे เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏाँ เคเคฐीเคฆเคคा เคนै เคिเคธเคธे เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เค्เคฐเคฏ เคถเค्เคคि เคฌเคข़เคคी เคนै।
(iii). เคจเคเคฆ เคोเคท เค
เคจुเคชाเคค เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคिเคธเคธे เคธाเค เคा เค
เคงिเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนोเคคा เคนै। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค เคฌैंเค เคो เคाเคจूเคจी เคฐूเคช เคธे เค
เคชเคจी เคเคฎा เคฐाเคถिเคฏों เคा เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เค
เคจुเคชाเคค เคฆेเคถ เคे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคे เคชाเคธ เคฐเคเคจा เคชเคก़เคคा เคนै, เคिเคธे เคจเคเคฆ เคोเคท เค
เคจुเคชाเคค เคเคนा เคाเคคा เคนै।
(iv). เคคเคฐเคฒเคคा เค
เคจुเคชाเคค เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคซเคฒเคคः เคธाเค เคा เค
เคงिเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนो เคธเคเคคा เคนै। เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคฌैंเค เคो เค
เคชเคจी เคชเคฐिเคธเคฎ्เคชเคคिเคฏों เคा เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เค
เคจुเคชाเคค เคจเคเคฆी เคे เคฐूเคช เคฎें เคฐเคเคจा เคตैเคงाเคจिเค เคฐूเคช เคธे เคเคตเคถ्เคฏเค เคนै। เคเคธे เคนเคฎ เคคเคฐเคฒเคคा เค
เคจुเคชाเคค เคเคนเคคे เคนैं।
(B). เคुเคฃाเคค्เคฎเค เคเคชाเคฏ – เคुเคฃाเคค्เคฎเค เคเคชाเคฏ เคตे เคเคชाเคฏ เคนैं เคिเคจเคा เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคे เคुเค เคตिเคถेเคท เคाเคฐ्เคฏों เคे เคฒिเค เคฆी เคाเคจे เคตाเคฒी เคธाเค เคे เคช्เคฐเคตाเคน เคो เคจिเคฏंเคค्เคฐिเคค เคเคฐเคจा เคนै। เคเคธเคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคจिเคฎ्เคจ เคเคชाเคฏ เค
เคชเคจाเค เคाเคคे เคนैं-
(i). เคเคฃों เคी เคธीเคฎांเคค เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคคाเคि เค
เคงिเค เคเคฃ เค
เคงिเค เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคฎिเคฒ เคธเคे। เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคे เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคธाเค เคे เคฎाเคฐ्เคिเคจ เคो เคเคฎ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(ii). เคธाเค เคी เคฐाเคถเคจिंเค เคो เคธเคฎाเคช्เคค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคธाเค เคी เคฐाเคถเคจिंเค เคธเคฎाเคช्เคค เคเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(iii). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค เคฌैंเคों เคो เคธाเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคเคฐเคจे เคा เคชเคฐाเคฎเคฐ्เคถ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै เคिเคธเคธे เคญी เคธाเค เคा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนोเคคा เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคตिเคตेเคเคจ เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคจ्เคฏूเคจ เคฎाँเค เคी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคธ्เคคी เคฎौเคฆ्เคฐिเค เคจीเคคि เค
เคชเคจाเคฏी เคाเคคी เคนै।
28. เคญाเคฐเคคीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐिเค เคฌैंเค เคे เคช्เคฐเคฎुเค เคाเคฐ्เคฏों เคा เคตเคฐ्เคฃเคจ เคीเคिเค। (Explain the main functions of Indian commercial bank.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคे เคช्เคฐเคฎुเค เคाเคฐ्เคฏ –
(Main functions of commercial Bank) เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคฎुเค्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคคीเคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐเคคे เคนैं –
(1). เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคฐ्เคฏ, (2). เคเคेเคจ्เคธी เคाเคฐ्เคฏ, (3). เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคเคชเคฏोเคी เคธेเคตाเคं ।
(1) เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคฐ्เคฏ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคจिเคฎ्เคจ เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐเคคा เคนै-
(i) เคเคฎा เคธ्เคตीเคाเคฐ เคเคฐเคจा (Receiving Deposits):— เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคธे เคฒोเคों เคा เคเคฎा เคธ्เคตीเคाเคฐ เคเคฐเคคा เคนै-
(a) เคฌเคเคค เคเคฎाเคाเคคा – เคฏเคน เคाเคคा เคชเคฐिเคตाเคฐों เคे เคฒिเค เคฒाเคญเคฆाเคฏเค เคนै เคिเคจเคो เคเค เคฌाเคฐ เคฐुเคชเคฏा เคเคฎा เคเคฐเคตाเคจे เคे เคฌाเคฆ เคคुเคฐंเคค เคเคฐूเคฐเคค เคจเคนीं เคชเคก़เคคी เคนै।
(b) เคाเคฒू เคाเคคा เคเคฎा-เคฏเคน เคाเคคा เคต्เคฏाเคชाเคฐी เคฒोเคों เคे เคฒिเค เคเคชเคฏोเคी เคนोเคคा เคนै, เคिเคจ्เคนें เคเค เคฌाเคฐ เคฐुเคชเคฏा เคจिเคเคฒเคตाเคจे เคी เคเคฐूเคฐเคค เคชเคก़เคคी เคนै। เคเคธ เคाเคคे เคฎें เคोเค เคฌ्เคฏाเค เคจเคนीं
เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(c) เคฎिเคฏाเคฆी เคाเคคा เคเคฎा – เคเคธเคฎें เคฆीเคฐ्เคเคाเคฒ เคे เคฒिเค เคเคฎा เคธ्เคตीเคाเคฐ เคी เคाเคคी เคนै। เคเคธ เคाเคคे เคฎें เคฌ्เคฏाเค เคी เคฆเคฐ เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै।
(ii) เคเคงाเคฐ เคฆेเคจा (Advancing of loan) – เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคा เคฆूเคธเคฐा เคฎเค्เคฏ เคाเคฐ्เคฏ เคนै เคฒोเคों เคो เคเคฃ เคฆेเคจा। เคฌैंเค เคฆूเคธเคฐे เคฒोเคों เคธे เคो เคเคฎा เคธ्เคตीเคाเคฐ เคเคฐเคคा เคนै เคเคธเคा เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เคญाเค เคธुเคฐเค्เคทा เคोเคท เคฎें เคฐเคเคเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเค เคाเคฐ्เคฏों เคे เคฒिเค เคเคงाเคฐ เคฆे เคฆेเคคा เคนै เคเคฐ เคเคธเคชเคฐ เคฌ्เคฏाเค เคเคฎाเคคा เคนै।
(iii) เคธाเค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ (Credit of Creation) – เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคธाเค เคा เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคฐเคคा เคนै।
(2) เคเคेเคจ्เคธी เคाเคฐ्เคฏ (Agency Functions):— เคฌैंเค เค
เคชเคจे เค्เคฐाเคนเคों เคे เคเคेเคจ्เค เคे เคฐूเคช เคฎें เคญी เคाเคฎ เคเคฐเคคा เคนै, เคिเคธเคे เคฒिเค เคฌैंเค เคुเค เคเคฎीเคถเคจ เคญी เคฒेเคคा เคนै। เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆเคค เคเคेเคจ्เคธी เคธेเคตाเคँ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं –
(i) เคจเคเคฆ เคोเคทों เคा เคนเคธ्เคคांเคคเคฐเคฃ — เคฌैंเค เคก्เคฐाเคซ्เค, เคเคงाเคฐ เคाเคคे เคिเค्เค ी เคคเคฅा เค
เคจ्เคฏ เคธाเค-เคชเคค्เคฐों เคฆ्เคตाเคฐा เคฌैंเค เคเค เคธ्เคฅाเคจ เคธे เคฆूเคธเคฐे เคธ्เคฅाเคจ เคो เคฐเคเคฎ เคा เคธ्เคฅाเคจांเคคเคฐเคฃ เคเคฐเคคा เคนै।
(ii) เคฌैंเค เค
เคชเคจे เค्เคฐाเคนเคों เคे เคฒिเค เคंเคชเคจिเคฏों เคे เคถेเคฏเคฐ เคฌेเคเคคा เคเคฐ เคเคฐीเคฆเคคा เคนै।
(iii) เคฌैंเค เคฎृเคคเค เคी เคตเคธीเคฏเคคों เคเคฐ เคช्เคฐเคฌंเคงเคเคฐ्เคคा เคा เคฆाเคฏिเคค्เคต เคจिเคญाเคคा เคนै।
(3). เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคเคชเคฏोเคी เคธेเคตाเคँ (General Utility Services):- เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा। เคเคชเคฒเคฌ्เคง เค
เคจ्เคฏ เคเคชเคฏोเคी เคธेเคตाเคँ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं –
(i). เคฌैंเค, เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคा เค्เคฐเคฏ-เคตिเค्เคฐเคฏ เคเคฐเคคा เคนै।
(ii). เคीเคฎเคคी เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคฒिเค เคฒॉเคเคฐ्เคธ เคเคชเคฒเคฌ्เคง เคเคฐाเคคा เคนै।
(iii). เคชเคฐ्เคฏเคเค เคेเค เคเคฐ เคเคชเคนाเคฐ เคेเค เคाเคฐी เคเคฐเคคा เคนै।
(iv). เคฌैंเค เค
เคชเคจे เค्เคฐाเคนเคों เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคนเคตाเคฒे เคฆेเคคा เคนै।
(4). เค
เคจ्เคฏ เคाเคฐ्เคฏ –
(i) เคเคตเคฐ เคก्เคฐाเคซ्เค (Overdraft)
(ii) เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฌिเคฒों เคชเคฐ เคเคौเคคी (Discounting Bills of Exchange)
(iii) เคोเคทों เคा เคจिเคตेเคถ เคเคฐเคจा (Investment of Funds) -เคฌैंเค เค
เคชเคจे เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคงเคจ เคฐाเคถिเคฏों เคो เคคीเคจ เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏों เคฎें เคจिเคตेเคถ เคเคฐเคคा เคนै—
(a) เคธเคฐเคाเคฐी เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏाँ, (b) เค
เคจ्เคฏ เค
เคจुเคฎोเคฆिเคค เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏाँ เคเคตं (c) เค
เคจ्เคฏ เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏाँ
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เคฌैंเค เคे เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคเค เคाเคฐ्เคฏ เคนैं।
29. เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคे เคฎुเค्เคฏ เคाเคฐ्เคฏों เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Explain the main function of Central Bank.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคे เคाเคฐ्เคฏ เคจिเคฎ्เคจเคฒिเคिเคค เคนैं –
(i) เคाเคเคी เคจोเค เคाเคฐी เคเคฐเคจे เคा เคाเคฐ्เคฏ (Function of Note issue) – เคธเคญी เคฆेเคถों เคฎें เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคो เคाเคเคी เคจोเค เคाเคฐी เคเคฐเคจे เคा เคเคाเคงिเคाเคฐ (Monopoly) เคนोเคคा เคนै। เคจिเคฎ्เคจเคฒिเคिเคค เคाเคฐเคฃों เคธे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคो เคจोเค เคाเคฐी เคเคฐเคจे เคा เค
เคงिเคाเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै-
(a). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा เคाเคฐी เคिเคฏे เคเคฏे เคจोเคों เคฎें เคเคจเคคा เคा เคธ्เคฅाเคฏी เคตिเคถ्เคตाเคธ เคนोเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฌเคจ्เคฆ เคจเคนीं เคนो เคธเคเคคा।
(b). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคो เคจोเค-เคจिเคฐ्เคเคฎเคจ เคा เค
เคงिเคाเคฐ เคฆेเคจे เคธे เคตเคน เคฎुเคฆ्เคฐा เคคเคฅा เคธाเค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคो เคธเคฐเคฒเคคाเคชूเคฐ्เคตเค เคจिเคฏเคฎเคจ เคเคตं เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคฐ เคธเคเคคा เคนै।
(c). เคेเคจ्เคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฆ्เคตाเคฐा เคाเคฐी เคिเคฏे เคเค เคจोเคों เคฎें เค
เคงिเค เคเคเคฐूเคชเคคा (Uniformity) เคฐเคนเคคी เคนै, เคिเคธเคธे เคाเคฒी เคจोเคों เคा เคฌเคจเคจा เคเคฎ เคธเคฎ्เคญเคต เคนै।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคाเคฐเคฃों เคธे เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคो เคจोเค เคाเคฐी เคเคฐเคจे เคा เค
เคงिเคाเคฐ เคฆिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(ii) เคฌैंเคों เคे เคฌैंเค เคा เคाเคฐ्เคฏ (Banker’s Bank) – เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เค
เคจ्เคฏ เคธเคญी เคฌैंเคों เคे เคฌैंเค เคा เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐเคคा เคนै। เคिเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฌैंเค เคเคจเคคा เคो เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธुเคตिเคงाเคँ เคฆेเคคे เคนैं, เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคญी เคฌैंเคों เคो เคตिเคญिเคจ्เคจ เคธुเคตिเคงाเคँ เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐเคคा เคนै।
(a). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฌैंเคों เคी เคฐเคเคฎ เคो เค
เคชเคจे เคชाเคธ เคเคฎा เคฐเคเคคा เคนै।
(b). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฌैंเคों เคो เคเคจเคे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฌिเคฒों เคो เคชुเคจः เคฌเค्เคा เคเคฐा เคเคฐ (Rediscounting) เคคเคฅा เคธเคฐเคाเคฐी เคเคตं เค
เคจ्เคฏ เคช्เคฐเคคिเคญूเคคिเคฏों เคे เคเคงाเคฐ เคชเคฐ เคเคฃ เคญी เคฆेเคคे เคนैं।
(c). เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฌैंเคों เคो เคुเค เค
เคจ्เคฏ เคธुเคตिเคงाเคฏें เคญी เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐเคคे เคนैं เคฎुเคฆ्เคฐा เคो เคเค เคธ्เคฅाเคจ เคธे เคฆूเคธเคฐे เคธ्เคฅाเคจ เคคเค เคฒे เคाเคจे เคी เคธुเคตिเคงा (Remittance facilities), เคธเคฎाเคถोเคงเคจ-เคृเคน เคी เคธुเคตिเคงा เคเคค्เคฏाเคฆि।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฌैंเคों เคो เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคธुเคตिเคงाเคฏें เคช्เคฐเคฆाเคจ เคเคฐ เคฌैंเคों เคे เคฌैंเค เคे เคฐूเคช เคฎें เคाเคฐ्เคฏ เคเคฐเคคे เคนैं।
(iii) เคฆेเคถ เคे เคงाเคคु – เคोเคท เคเคตं เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ-เคोเคท เคो เคธुเคฐिเค्เคทเคค เคฐเคเคจा (Safe custody of Internal reserve and Foreign Exchange Reserve) เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฆेเคถ เคे เคงाเคคु-เคोเคท เคिเคธเคฎें เคธोเคจे-เคाँเคฆी เคा เคญंเคกाเคฐ เคธเคฎ्เคฎिเคฒिเคค เคนै เคคเคฅा เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคोเคท (Foreign Exchange Reserve) เคो เคธुเคฐเค्เคทिเคค เคฐเคเคคा เคนै।
(iv) เคธเคฐเคाเคฐ เคी เคฎौเคฆ्เคฐिเค – เคจीเคคि เคो เคธเคซเคฒ เคฌเคจाเคจा (To make successful the Monetary policy of the Government)— เคฏों เคคो เคฎौเคฆ्เคฐिเค-เคจीเคคि (Monetry policy) เคा เคธंเคाเคฒเคจ เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคนी เคเคฐเคคी เคนै, เคฒेเคिเคจ เคเคธเคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคฎुเค्เคฏเคคः เคธเคฐเคाเคฐ เคे เคนाเคฅों เคฎें เคฐเคนเคคा เคนै।
30. เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคธे เคเคช เค्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं? เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคฎाเคชเคจे เคे เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคเคฐ เคฐेเคा เคเคฃिเคค เคตिเคงि เคो เคธเคฎเคाเคँ। (What do you mean Price elasticity of demand ? Explain measurement of percentage method and geometrical method.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฎाँเค เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคฎाเคช เคो เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคเคนเคคे เคนैं। เคช्เคฐोเฅฆ เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, เคฎाँเค เคी เคीเคฎเคค เคฒोเค, เคीเคฎเคค เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคा เค
เคจुเคชाเคค เคนै।
เคเคธे เคนเคฎ เคธเคฎीเคเคฐเคฃ เคे เคฐूเคช เคฎें เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคि “เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคช्เคฐเคคि, เคฎाँเค เคी เคธंเคตेเคฆเคจเคถीเคฒเคคा เคा เคฎाเคช” เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคเคนเคฒाเคคी เคนै।
เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคธเคी เคฎाँเค เคฎें เคो เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคนै เคเคธे เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคเคนเคคे เคนैं।
(i). เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคตिเคงि (Percentage method) – เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคฎाเคชเคจे เคी เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคตिเคงि เคो เคเคจुเคชाเคคिเค เคตिเคงि เคฏा เคซ्เคฒเค्เคธ เคตिเคงि เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เค्เคฏोंเคि เคเคธे เคซ्เคฒเค्เคธ เคจे เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆिเคค เคिเคฏा เคฅा। เคเคธ เคตिเคงि เคे เค
เคจुเคธाเคฐ เคीเคฎเคค เคฎें เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคเคฐ เคฎाँเค เคฎें เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เค
เคจुเคชाเคค เคธे เคนเคฎ เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคจिเคฎ्เคจ เคธूเคค्เคฐ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคฎाเคช เคธเคเคคे เคนैं।
เคिเคธเคฎें ∆P (เคกेเคฒ्เคा P) = เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ
P = เคเคฐंเคญिเค เคीเคฎเคค, ∆q = เคฎाँเค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ, q = เคเคฐंเคญिเค เคฎाँเค
เคธूเคค्เคฐ เคธे เคเคฌ เคเคค्เคคเคฐ 1 เคนै เคคो เคฎाँเค เคी เคฒोเค เคเคाเค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนै เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคฎाँเค เคฒोเคเคฆाเคฐ เคนै। เคเคฌ เคเคค्เคคเคฐ 1 เคธे เค
เคงिเค เคนै เคคो เคฎाँเค เคा เคฒोเค เค
เคงिเค เคนै। 1 เคธे เคเคฎ เคนै เคคो เคฎाँเค เคเคฎ เคฒोเคเคฆाเคฐ เคนै।
(ii). เคฐेเคाเคเคฃिเคค เคตिเคงि/เค्เคฏाเคฎिเคคिเคฏ เคตिเคงि/เคฌिเคจ्เคฆु เคช्เคฐเคฃाเคฒी (Geometrical method) – เคฎाँเค เคी เคीเคฎเคค เคฒोเค เคฎाเคชเคจे เคी เคเค เค
เคจ्เคฏ เคตिเคงि เคนै เคिเคธे เคฐेเคाเคเคฃिเคคीเคฏ เคตिเคงि เคฏा เคฌिंเคฆु เคตिเคงि (point method) เคนै เคिเคธเคा เคช्เคฐเคฏोเค “เคธीเคงी เคฐेเคा เคตाเคฒे เคฎाँเค เคตเค्เคฐ” เคे เคตिเคญिเคจ्เคจ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคฒोเค เคฎाเคชเคจे เคे เคฒिเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(i) เคธीเคงी เคฐेเคा เคตाเคฒे เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคो x เค
เค्เคท เคเคฐ Y เค
เค्เคท เคคเค เคฌเคข़ाเคฏा เคเคฏा เคนै เคिเคธे เคนเคฎ เคिเคค्เคฐ เคฎें เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
(ii) เคिเคค्เคฐ เคฎें เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคे เค ीเค เคฌीเค เคฎें เคเค เคฌिเคจ्เคฆु เคนै เคो เคฐेเคा เคो เคฆो เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคญाเคों เคฎें BE เคเคฐ BD เคฎें เคฌाँเค เคฆेเคคा เคนै। เคฌिเคจ्เคฆु A เคเคชเคฐी เคญाเค เคฎें เคเคฐ เคฌिเคจ्เคฆु C เคจिเคเคฒे เคญाเค เคฎें เคธ्เคฅिเคค เคนै।
(iii) เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคे เคिเคธ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคฒोเค เคจिเคाเคฒเคจी เคนोเคคी เคนै เคเคธ เคฌिเคจ्เคฆु เคे เคจिเคเคฒे เคญाเค เคो เคเคชเคฐी เคญाเค เคธे เคญाเค เคเคฐ เคฆेเคคे เคนैं। เคธूเคค्เคฐ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ,
เคฎाँเค เคी เคฒोเค = เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคा เคจीเคे เคा เคญाเค / เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคा เคเคชเคฐ เคा เคญाเค
Part 4
31. เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคे เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคคเคฅा เคนाเคिเคฐ (เคाเคฒू) เคฌाเคाเคฐ เคฎें เค
ंเคคเคฐ เคเคฐें। (Differentiate between Forward Market and Spot Market?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ (Forward Market) — เคฏเคน เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคा เคตเคน เคฌाเคाเคฐ เคนै เคिเคธเคฎें เคตिเคฆेเคถी เคเคฐेंเคธी เคे เค्เคฐเคฏ-เคตिเค्เคฐเคฏ เคा เคธौเคฆा เคตเคฐ्เคคเคฎाเคจ เคฎें เคนो เคाเคคा เคนै เคชเคฐ เคเคฐेंเคธी เคी เคฆेเคฏเคคा เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคคเคฏเคถुเคฆा เคिเคธी เคคिเคฅि เคชเคฐ เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคि เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคตเคน เคฌाเคाเคฐ เคนै เคिเคธเคฎें เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคिเคธी เคคिเคฅि เคชเคฐ เคชूเคฐे เคนोเคจे เคตाเคฒे เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคा เคाเคฐोเคฌाเคฐ เคนोเคคा เคนै।
เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ (Spot Market) – เคฏเคฆि เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคช्เคฐเคृเคคि เคा เคนै เคคो เคเคธे เคนाเคिเคฐ เคฏा เคाเคฒू เคฌाเคाเคฐ เคเคนเคคे เคนैं। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคा เค
เคฐ्เคฅ เคเคธ เคฌाเคाเคฐ เคนै เคिเคธเคฎें เคेเคตเคฒ เคाเคฒू เคฏा เคนाเคिเคฐ เคฒेเคจเคฆेเคจ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคเคธ เคฌाเคाเคฐ เคा เคญเคตिเคท्เคฏ เคे เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคธे เคोเค เคธंเคฌंเคง เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै। เคเคธ เคฌाเคाเคฐ เคी เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคฆैเคจिเค เคนोเคคी เคนै। เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคे เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคฒाเคू เคนो เคฐเคนी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคो เคนाเคिเคฐ เคฆเคฐ เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคी เคฎुเค्เคฏ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ (Principal characteristics of forward market)-เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคी เคฎुเค्เคฏ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं-
(i) เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคेเคตเคฒ เคญเคตिเคท्เคฏ เคธे เคธंเคฌंเคงिเคค เคนोเคคा เคนै।
(ii) เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคी เคฆूเคธเคฐी เคช्เคฐเคฎुเค เคตिเคถेเคทเคคा เคนै เคि เคฏเคน เคญเคตिเคท्เคฏ เคी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคเคธ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคो เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคเคฐเคคा เคนै เคिเคธเคชเคฐ เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคो เคชूเคฐा เคिเคฏा เคाเคจा เคนै।
เคนाเคिเคฐ (เคाเคฒू) เคฌाเคाเคฐ เคी เคฎुเค्เคฏ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ (Principal characteristic of spot market)
เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคी เคฎुเค्เคฏ เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं –
(i) เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคฆैเคจिเค เคช्เคฐเคृเคคि เคตाเคฒा เคนोเคคा เคนै, เคเคธเคा เคญเคตिเคท्เคฏ เคे เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคธे เคोเค เคธंเคฌंเคง เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
(ii) เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคो เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคนोเคคी เคนै, เคเคธे เคคाเคค्เคाเคฒिเค เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคตाเคฏเคฆा เคฌाเคाเคฐ เคเคฐ เคนाเคिเคฐ เคฌाเคाเคฐ เคे เคเคชเคฐ्เคฏुเค्เคค เคเค เคตिเคถेเคทเคคाเคँ เคนैं।
32. เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐों เคे เคुเคฃ เคคเคฅा เคฆोเคทों เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Explain merits and demerits of fixed exchange rates.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐों เคे เคुเคฃ (Merits of fixed exchange rates) – เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐों เคे เคจिเคฎ्เคจ เคुเคฃों เคो เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
(i) เค
ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि (Increase in International Trade) – เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคช्เคฐเคฅเคฎ เคुเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคเคธเคธे เค
ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै।
(ii) เคตिเคฆेเคถी เคชूँเคी เคो เคช्เคฐोเคค्เคธाเคนเคจ (Incentive to foreign capital) – เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคฆूเคธเคฐा เคช्เคฐเคฎुเค เคुเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคธ्เคฅिเคฐเคคा เคฐเคนเคจे เคธे เคตिเคฆेเคถी เคชूँเคी เคा เคเคฏाเคค เคฌเคข़เคคा เคนै เคिเคธเคธे เคฆेเคถ เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคฎें เคธเคนाเคฏเคคा เคฎिเคฒเคคी เคนै।
(iii) เคชूँเคी เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि (Acceleration in capital formation)—เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคช्เคฐเคฎुเค เคुเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคเคฌ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคธ्เคฅिเคฐเคคा เคฌเคจी เคฐเคนเคคी เคนै เคคो เคเคธเคธे เคंเคคเคฐिเค เคीเคฎเคค เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคญी เคธ्เคฅाเคฏिเคค्เคต เคฌเคจा เคฐเคนเคคा เคนै เคिเคธเคธे เคฆेเคถ เคฎें เคชूँเคी-เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคो เคช्เคฐोเคค्เคธाเคนเคจ เคฎिเคฒเคคा เคนै।
(iv) เคเคฐ्เคฅिเค เคจिเคฏोเคเคจ เคธंเคญเคต (Economic planning possible)-เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคเคฐ्เคฅिเค เคจिเคฏोเคเคจ เคธंเคญเคต เคนो เคชाเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคฐเคนเคจे เคชเคฐ เคธเคฐเคाเคฐी เคชเคฐिเคฏोเคเคจाเคं เคे เคต्เคฏเคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคฎाเคค्เคฐा เคธे เค
เคงिเค เคจเคนीं เคนोเคคे, เคธเคฐเคाเคฐ เคे เคเคฏाเคค เคฎूเคฒ्เคฏों เคฎें เคญी เคญाเคฐी เคเคคाเคฐ-เคเคข़ाเคต เคจเคนीं เคเคคा।
(v) เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌเคจाเคฏे เคฐเคเคจे เคฎें เคธเคนाเคฏเค (Helps in maintaining favourable balance of payments) — เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐों เคे เคाเคฐเคฃं เคตिเคฆेเคถी เคชूँเคी เคเคเคฐ्เคทिเคค เคนोเคคी เคนै, เคเคฆ्เคฏोเคिเค เคตिเคाเคธ เคธंเคญเคต เคนोเคคा เคนै,เคฐोเคเคाเคฐ เคा เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคนोเคคा เคนै, เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคธเคญी เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฆेเคถ เคा เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฆेเคถ เคे เค
เคจुเคूเคฒ เคนो เคाเคคा เคนै।
เคฆोเคท (Demerits)—เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐों เคฎें เคจिเคฎ्เคจ เคฆोเคท เคชाเค เคाเคคी เคนै-
(i) เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคนिเคคों เคी เค
เคตเคนेเคฒเคจा (Ignores National Interest) — เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคฎें เคเค เคช्เคฐเคฎुเค เคฆोเคท เคฏเคน เคนै เคि เค
เคจ्เคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคนिเคค เคฎें เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคนिเคคों เคी เคฌเคฒि เคเคฐเคจी เคชเคก़เคคी เคนै।
(ii) เค
เคจेเค เค्เคทेเคค्เคฐों เคฎें เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ (Controls in various sectors) — เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคช्เคฐเคฃเคฒी เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคेเคตเคฒ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคเคฐ เคญुเคเคคाเคจों เคชเคฐ เคนी เคช्เคฐเคคिเคฌंเคง เคฒเคाเคจा เคชเคฐ्เคฏाเคช्เคค เคจเคนीं เคนै เคฌเคฒ्เคि เค
เคจेเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เค
เคจुเคถाเคธเคจ เคเคฆ्เคฏोเค, เคฌैंเคिंเค เคต्เคฏเคตเคธाเคฏ เคเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเคฆि เคชเคฐ เคญी เคฒाเคू เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै।
(iii) เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคเคเคธ्เคฎिเค เคเค्เคाเคตเคเคจ (Sudden fluctuations in exchange rate)-เคธ्เคฅिเคฐ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฌเคจाเค เคฐเคเคจे เคฎें เคเคฌ เคोเค เคฎुเคฆ्เคฐा เคเคฎเคोเคฐ เคนो เคाเคคी เคนै เคคเคฌ เคเคธเคा เคเคเคธ्เคฎिเค เค
เคตเคฎूเคฒ्เคฏเคจ เคเคฐ เคฆिเคฏा เคเคคा เคนै।
33. เคीเคฎเคค เคฐेเคा เค्เคฏा เคนै? เคเค เคฐेเคाเคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฎเคाเคँ। (What is price line ? Explain with figure.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคे เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคฌाเคाเคฐ เคीเคฎเคค เคो เคฆเคฐ्เคถाเคคी เคนै। เคฏเคน เคฐेเคा เคเค เคธเคฎเคคเคฒ เคธीเคงी เคฐेเคा เคนोเคคी เคนै เคिเคธเคा เคिเคธी เคญी เคช्เคฐเคคिเคฏोเคी เคซเคฐ्เคฎ เคो เคธाเคฎเคจा เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै। เคเค เคซเคฐ्เคฎ เคเคธ เคीเคฎเคค เคชเคฐ เค
เคชเคจी เคตเคธ्เคคु เคो เคिเคคเคจी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคाเคนे เคฌेเค เคธเคเคคी เคนैं। เคเคฌ เคซเคฐ्เคฎ เค
เคชเคจा เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคฌเคข़ाเคคा เคนै เคคो เคฏเคน เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคฌाเคाเคฐ เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคฌेเคी เคाเคคी เคนै। เค
เคคเคเคต เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคे เคฌेเคเคจे เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฏ เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคเคฐ เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคीเคฎเคค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคे เคนैं। เคเคธเคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคธीเคฎांเคค เคเคฏ, เคเคธเคค เคเคฏ เคต เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคเค เคนी เคธเคฎเคคเคฒ เคฐेเคा เคฎें เคฎिเคฒ เคाเคคी เคนै เคो เค्เคทैเคคिเค เค
เค्เคท-X เคे เคธเคฎाเคจांเคคเคฐ เคนोเคคी เคนै। เคเคธ เคฐेเคा เคो เคนी เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคเคธे เคนเคฎ เคจीเคे เคे เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
เคเคชเคฐ เคे เคฐेเคाเคिเคค्เคฐ เคฎें เคนเคฎ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं เคि เคฌाเคाเคฐ เคी เคฎाเคจ เคฆी เคนुเค เคคเคฅा P เคชเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคนै। เค
เคคः เคนเคฎें เคเค เคธเคฎเคคเคฒ เคธीเคงी เคฐेเคा เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคी เคนै เคो เคถीเคฐ्เคท เค
เค्เคท-Y เคो Pเคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคाเคเคคी เคนै। เคฏเคน เคธเคฎเคคเคฒ เคธीเคงी เคฐेเคा เคीเคฎเคค เคฐेเคा เคเคนเคฒाเคคी เคนै।
34. เคญाเคฐเคค เคธเคฐเคाเคฐ เคे เคฌเคเค เคฎें เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคจिเคฎ्เคจ เคงाเคฐเคฃाเคं เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Explain the following concepts prevalent in the budget of Government of India.)
(เค) เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा (Revenue Deficit)
(เค) เคฐाเคเคोเคทीเคฏााrical Deficit
(เค) เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคा (Primary Deficit)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ (เค) เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा (Revenue Deficit)- เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคธे เคฎเคคเคฒเคฌ เคธเคฐเคाเคฐ เคी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ (เคเคฐ เคฐाเคเคธ्เคต + เคैเคฐ เคเคฐ เคฐाเคเคธ्เคต) เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ ( เคฏोเคเคจा เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ + เคैเคฐ เคฏोเคเคจा เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ ) เคे เค
เคงिเค เคนोเคจे เคธे เคนै। เคธเคฐเคाเคฐ เคเคฌ เคช्เคฐाเคช्เคค เคिเค เคเค เคฐाเคเคธ्เคต เคธे เค
เคงिเค เคต्เคฏเคฏ เคเคฐเคคी เคนै เคคो เคเคธे เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคธเคนเคจा เคชเคก़เคคा เคนै।
เคธूเคค्เคฐ เคे เคฐूเคช เคฎें
เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा = เคुเคฒ เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ – เคुเคฒ เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ।
(เค) เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคा (Fiscal Deficit) — เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคा เคा เค
เคฐ्เคฅ เคธเคฐเคाเคฐ เคे เคुเคฒ เคต्เคฏเคฏ (เคฏोเคเคจा เคต्เคฏเคฏ + เคैเคฐ เคฏोเคเคจा เคต्เคฏเคฏ) เคा เคเคงाเคฐ เคฐเคนिเคค เคुเคฒ เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ (เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ + เคเคงाเคฐ เคฌिเคจा เคชूँเคी เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ) เคธे เค
เคงिเค เคนो เคाเคจा।
เคธूเคค्เคฐ เคे เคฐूเคช เคฎें
เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคा = เคुเคฒ เคต्เคฏเคฏ – เคเคงाเคฐ เคे เคฌिเคจा เคुเคฒ เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ = เคुเคฒ เคต्เคฏเคฏ – เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ – เคเคงाเคฐ เคฐเคนिเคค เคชूँเคी เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ।
เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคे เคे เคธंเคฌंเคง เคฎें เคช्เคฐเคฎुเค เคฌाเคค เคฏเคน เคนै เคि เคเคธเคฎें เคเคงाเคฐ เคो เคชूँเคी เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคा เคเค เคเคเค เคนै เคถाเคฎिเคฒ เคจเคนीं เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
( เค ) เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคा (Primary Deficit) — เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคे เคो เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคा – (Minus) เคฌ्เคฏाเค เค
เคฆाเคฏเคिเคฏों เคे เคฐूเคช เคฎें เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं। เคฏเคน เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคे เคธे เคฌ्เคฏाเค เคी เค
เคฆाเคฏเคिเคฏों เคเคाเคจे เคธे เคถेเคท เคฐाเคถि เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคा เคนै।
เคธूเคค्เคฐ เคे เคฐूเคช เคฎें
เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เคाเคा = เคฐाเคเคोเคทीเคฏ เคाเคा – เคฌ्เคฏाเค เค
เคฆाเคฏเคिเคฏाँ।
35. เคธाเคฐเคฃी เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคธे เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคเคตं เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคे เคธंเคฌंเคง เคो เคฌเคคाเคं। (Explain relationship between Marginal utility and Total utility.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคเคตं เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎें เคธंเคฌंเคง-เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคคเคฅा เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎें เคเคจिเคท्เค เคธंเคฌंเคง เคนै। เคนเคฎ เคाเคจเคคे เคนैं เคि เคैเคธे-เคैเคธे เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคी เคเคค्เคคเคฐोเคค्เคคเคฐ เคเคाเคเคฏों เคा เคเคชเคญोเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै เคตैเคธे-เคตैเคธे เคเคธเคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคเคเคคी เคाเคคी เคนै เคคเคฅा เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคाเคคी เคนै। เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคी เคตเคน เคตृเคฆ्เคงि เคคเคฌ เคคเค เคाเคฏเคฎ เคฐเคนเคคी เคนै เคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคถूเคจ्เคฏ เคจเคนीं เคนो เคाเคคी เคนै। เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคคी เคนै เคคो เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เค
เคงिเคเคคเคฎ เคนोเคคी เคนै। When marginal utility is zero, total utility is maximum.
เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคจे เคे เคฌाเคฆ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนोเคจे เคฒเคเคคी เคนै เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคญी เคเคเคจे เคฒเคเคคी เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคนเคฎ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
(i). เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคे เคเคเคจे เคे เคธाเคฅ-เคธाเคฅ เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคคเคฌ เคคเค เคฌเคข़เคคी เคนै เคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคถूเคจ्เคฏ เคจ เคนो เคाเค।
(ii). เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคคी เคนै เคคो เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เค
เคงिเคเคคเคฎ เคนोเคคी เคนै।
(iii). เคถूเคจ्เคฏ เคนोเคจे เคे เคฌाเคฆ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนोเคจे เคฒเคเคคी เคนै เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคญी เคเคเคจे เคฒเคเคคी เคนै।
เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคคเคฅा เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคे เคธंเคฌंเคง เคो เคคाเคฒिเคा เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
เคฐोเคी เคी เคเคाเคเคฏाँ | เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा | เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा |
1 | 16 | 16 |
2 | 12 | 28 |
3 | 08 | 36 |
4 | 04 | 40 |
5 | 0 | 40 |
6 | -4 | 36 |
7 | -8 | 28 |
เคคाเคฒिเคा เคธे เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคौเคฅी เคฐोเคी เคे เคเคชเคญोเค เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เค्เคฐเคฎเคถः เคเคเคคी เคाเคคी เคนै เคฒेเคिเคจ เคूंเคि เคคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคงเคจाเคค्เคฎเค เคฐเคนเคคी เคนै। เค
เคคः เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎें เคเคค्เคคเคฐोเคค्เคคเคฐ เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคाเคคी เคนै। เคชाँเคเคตीं เคฐोเคी เคे เคเคชเคญोเค เคธे เคเคฌ เคถूเคจ्เคฏ เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎिเคฒเคคी เคนै เคคो เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เค
เคงिเคเคคเคฎ เค
เคฐ्เคฅाเคค् 40 เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคी เคนै। เคฒेเคिเคจ เคเคธเคे เคฌाเคฆ เคเค ी เคเคตं เคธाเคคเคตीं เคเคाเคเคฏों เคธे เค्เคฐเคฎเคถः -4 เคเคฐ –8 เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคชเคฏोเคिเคคा เคฎिเคฒเคคी เคนै เคคो เคुเคฒ เคเคชเคฏोเคिเคคा เค्เคฐเคฎเคถः เคเคเคคी เคนै เค
เคฐ्เคฅाเคค् 36 เคคเคฅा 28 เคนो เคाเคคी เคนै।
36. เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคธे เค्เคฏा เคธเคฎเคเคคे เคนैं ? เคเคธे เคเคฎ เคเคฐเคจे เคे เคช्เคฐเคฎुเค เคเคชाเคฏ เคฌเคคाเคं। (What do you mean by Revenue Deficit ? Explain main remedies to Revenue Deficit.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคฌ เคธเคฐเคाเคฐ เคा เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ เคเคธเคी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคธे เค
เคงिเค เคนो เคाเคคा เคนै เคคो เคเคธ เค
เคจ्เคคเคฐ เคो เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคเคนเคคे เคนैं।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ Revenue Deficit = Revenue Expenditure-Revenue Receipts.
เคญाเคฐเคค เคฎें เคธเคค्เคคเคฐ เคे เคฆเคถเค เคे เคฌीเค เคคเค เคธเคฐเคाเคฐ เคी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ เคเคธเคे เคฐाเคเคธ्เคต เคต्เคฏเคฏ เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคी เคฅी เคिเคธเคธे เคธเคฐเคाเคฐ เคो เคฐाเคเคธ्เคต เคเคงिเค्เคฏ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคฅा เคฒेเคिเคจ เคเคธเคे เคฌाเคฆ เคธเคฐเคाเคฐ + เคฌเคเค เคฎें เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคฐเคนा เคนै เคฏाเคจी เคธเคฐเคाเคฐ เคा เคฐाเคเคธ्เคต เคเคธเคी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคธे เค
เคงिเค เคฐเคนा เคนै।
เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคे เคธे เคนเคฎें เคเคธ เคฌाเคค เคी เคाเคจเคाเคฐी เคฎिเคฒเคคी เคนै เคि เคธเคฐเคाเคฐ เคिเคธ เคซเคฐ्เคฎ เคे เคฒिเค เคเคฃ เคฒे เคฐเคนी เคนै। เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคे เคธे เคชूเคฐे เคिเคฏे เคเค เคต्เคฏเคฏ เคธे เคช्เคฐाเคฏः เคธเคฎ्เคชเคค्เคคि เค
เคฅเคตा เคตिเคจिเคฏोเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคจเคนीं เคนोเคคी। เคฆूเคธเคฐी เคเคฐ เคเคธ เคाเคे เคो เคชूเคฐा เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฃों เคी เค
เคฆाเคเคी เคा เคฌोเค เคญเคตिเคท्เคฏ เคฎें เคฌเคข़ เคाเคคा เคนै เค्เคฏोंเคि เคตिเคจिเคฏोเค เคे เคฎाเคง्เคฏเคฎ เคธे เคुเค เคญी เคฒाเคญ เคช्เคฐाเคช्เคค เคจเคนीं เคนोเคคा।
เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคो เคเคฎ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจ เคเคชाเคฏ เคिเคฏे เคा เคธเคเคคे เคนैं –
(i) เคเคฐों เคी เคฆเคฐों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคเคฐเคे เคธเคฐเคाเคฐ เค
เคชเคจी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคเคฐเคคी เคนै เคिเคธเคธे เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏाँ เคคเคฅा เคต्เคฏเคฏ เคा เค
ंเคคเคฐ เคเคฎ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
(ii) เคเคฐों เคे เคเคงाเคฐ เคो เคตिเคธ्เคคृเคค เคเคฐเคे เคญी เคธเคฐเคाเคฐ เค
เคชเคจी เคฐाเคเคธ्เคต เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคเคฐเคคी เคนै เคคเคฅा เคช्เคฐाเคช्เคคिเคฏों เคเคตं เคต्เคฏเคฏ เคे เค
ंเคคเคฐ เคो เคเคฎ เคเคฐเคจे เคा เคช्เคฐเคฏाเคธ เคเคฐเคคी เคนै।
(iii) เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เคต्เคฏเคฏ เคฎें เคเคौเคคी เคเคฐเคे เคญी เคฐाเคเคธ्เคต เคाเคा เคो เคเคฎ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
37. เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคธे เค्เคฏा เค
เคญिเคช्เคฐाเคฏ เคนै? เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคैเคธे เคนोเคคा เคนै ? (What do you mean by Exchange Rate ? How is foreign exchange rate determined ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคตเคน เคฆเคฐ เคนै เคिเคธเคชเคฐ เคเค เคฆेเคถ เคी เคเค เคฎुเคฆ्เคฐा เคเคाเค เคा เคฆूเคธเคฐे เคฆेเคถ เคी เคฎुเคฆ्เคฐा เคฎें เคตिเคจिเคฎเคฏ เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฏเคน เคฌเคคाเคคी เคนै เคि เคिเคธी เคฆेเคถ เคी เคเค เคเคाเค เคे เคฌเคฆเคฒे เคฎें เคฆूเคธเคฐे เคฆेเคถ เคी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคिเคคเคจी เคเคाเคเคฏाँ เคฎिเคฒ เคธเคเคคी เคนै।
เคเคฆाเคนเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เคฏเคฆि เคเค เค
เคฎेเคฐिเคเคจ เคกाเคฒเคฐ เคा เคตिเคจिเคฎเคฏ, 68 เคญाเคฐเคคीเคฏ เคฐुเคชเคฏे เคธे เคนो เคคो 1 เคกाเคฒเคฐ = 68 เคฐुเคชเคฏा।
เค्เคฐाเคเคฅเคฐ (Crowther) เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคเค เคฆेเคถ เคी เคเคाเค เคฎुเคฆ्เคฐा เคे เคฌเคฆเคฒे เคฆूเคธเคฐे เคฆेเคถ เคी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎिเคฒเคจे เคตाเคฒी เคเคाเคเคฏों เคी เคฎाเคช เคนै।”
เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคा เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ-เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคฎुเคฆ्เคฐा เคा เคฎूเคฒ्เคฏ เค
เคฅเคตा เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคเคธเคी เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคी เคธाเคชेเค्เคทिเค เคถเค्เคคिเคฏों เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคा เคนै। เคเคธे เคนเคฎ เคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं –
เคिเคค्เคฐ เคฎें OX เคฐेเคा เคชเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎाँเค เคเคตं เคชूเคฐ्เคคि เคो เคคเคฅा OY เคฐेเคा เคชเคฐ R เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคो เคฆिเคाเคฏा เคเคฏा เคนै। DD เคฐेเคा เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคฎाँเค เคी เคฐेเคा เคคเคฅा SS เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฐेเคा เคนै। เคिเคค्เคฐ เคฎें เคฎाँเค เคी เคฐेเคा DD เคจीเคे เคी เคเคฐ เคुเคเคคी เคนै। เคเคธเคा เคฎเคคเคฒเคฌ เคฏเคน เคนै เคि เคैเคธे-เคैเคธे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เคตैเคธे-เคตैเคธे เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคเคฎ เคฎाँเค เคी เคाเคคी เคนै। เคเคธเคा เคाเคฐเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคธे เคตिเคฆेเคถी เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคเคฐेเคฒू เคฎुเคฆ्เคฐा เคे เคฐूเคช เคฎें เคฒाเคเคค เคฌเคข़ เคाเคคी เคนै เคเคฐ เคตे เค
เคงिเค เคฎเคนँเคी เคนो เคाเคคी เคนैं। เคเคธเคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคฏाเคคों เคฎें เคเคฎी เคนोเคคी เคนै เคเคฐ เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคฎाँเค เคเค เคाเคคी เคนै।
เคिเคค्เคฐ เคฎें เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฐेเคा SS เคเคชเคฐ เคी เคเคฐ เคเค เคคी เคนै। เคเคธเคा เคฎเคคเคฒเคฌ เคฏเคน เคนै เคि เคैเคธे-เคैเคธे เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคตैเคธे-เคตैเคธे เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคฌเคข़เคคी เคाเคคी เคนै। เคเคธเคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคตिเคฆेเคถिเคฏों เคे เคฒिเค เคเคฐेเคฒू เคตเคธ्เคคुเคँ เคธเคธ्เคคी เคนो เคाเคคी เคนै। เค्เคฏोंเคि เคเคฐेเคฒू เคฎुเคฆ्เคฐा เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคเคฎी เค เคाเคคी เคนै। เค
เคคः เคเคฌ เคตिเคจिเคฎเคฏ เคฆเคฐ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคคो เคฆेเคถ เคे เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคी เคฎाँเค เคฌเคข़ เคाเคคी เคนै เคिเคธเคธे เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคญी เคฌเคข़เคคी เคนै।
38. เคเคธเคค เคเคฏ เคเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ เคे เคฌीเค เคธंเคฌंเคง เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Explain Relationship between Average Revenue and Marginal Revenue.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคธเคค เคเคฏ (AR) — เคฌेเคी เคเคฏी เคตเคธ्เคคु เคी เคช्เคฐเคคि เคเคाเค เคे เคเคฏ เคो เคเคธเคค เคเคฏ เคเคนเคคे เคนैं।
เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR)—เคตเคธ्เคคु เคी เคเค เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคเคाเค เคฌेเคเคจे เคธे เคुเคฒ เคเคฏ เคฎें เคो เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै, เคเคธे เคธीเคฎांเคค เคเคฏ เคเคนเคคे เคนैं।
เคฆोเคจों เคฎें เคธंเคฌंเคง – เคเคธเคค เคเคฏ เคเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ เคฎें เคธाเคงाเคฐเคฃ เคธंเคฌंเคง
(i) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคเคฌ เคคเค เคฌเคข़เคคा เคนै เคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคธे เค
เคงिเค เคนै। เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคฐूเคช เคฎें เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR)= เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคो เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคฌเคข़เคคा เคนै।
(ii) เคเคธเคค เคเคฏ เคคเคฌ เค
เคงिเคเคคเคฎ เคเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคคा เคนै เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR), เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคा เคนै। เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคฐूเคช เคฎें เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) = เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคो เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เค
เคงिเคเคคเคฎ เคนोเคคा เคนै।
(iii) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคเคฌ เคिเคฐเคคा เคนै เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR), เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคธे เคเคฎ . เคนोเคคा เคนै। เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคฐूเคช เคฎें เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR), เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคธे เคเคฎ เคนोเคคा เคนै। เคตैเคเคฒ्เคชिเค เคฐूเคช เคฎें เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) < เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคो เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคिเคฐเคคा เคนै। ____เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนो เคธเคเคคा เคนै เคฒेเคिเคจ เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคเคญी เคญी เคเคฃाเคค्เคฎเค เคจเคนीं เคนो เคธเคเคคा เคนै।
เคนเคฎ เคฐेเคाเคिเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆोเคจों เคे เคฌीเค เคธंเคฌंเคง เคो เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं।
เคिเคค्เคฐ เคฎें เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคตเค्เคฐ เคคเคฌ เคคเค เคเคชเคฐ เคเค เคคा เคนै เคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) > เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคธे เค
เคงिเค เคนै। เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคตเค्เคฐ เคฌिเคจ्เคฆु A เคคเค เคเค เคคा เคนै เคเคนाँ เคिเคฐเคคा เคนुเค เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคตเค्เคฐ เคเคธे เคाเคเคคा เคนै। เคเคธ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) = เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคिเคฐเคคा เคนुเค เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนो เคธเคเคคा เคนै เคชเคฐंเคคु เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคนเคฎेเคถा เคงเคจाเคค्เคฎเค เคฐเคนเคคी เคนै।
เคธंเค्เคทेเคช เคฎें เคนเคฎ เคเคน เคธเคเคคे เคนैं เคฐेเคाเคिเคค्เคฐ เคฏเคน เคฆเคฐ्เคถाเคคा เคนै เคि (i) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคเคฌ เคคเคฌ เคฌเคข़เคคे เคนै เคเคฌ เคคเค เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR)> เคเคธเคค เคเคฏ (AR) (ii) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เค
เคงिเคเคคเคฎ เคนोเคคा เคนै เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) = เคเคธเคค เคเคฏ (AR) (iii) เคเคธเคค เคเคฏ (AR) เคคเคฌ เคिเคฐเคจे เคฒเคเคคा เคนै เคเคฌ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ < เคเคธเคค เคเคฏ (AR)
39. เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เค
เคจुเคชाเคค เคे เคจिเคฏเคฎ เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคीเคिเค। ( Explain Relationship betbeen Average Revenue Marginal Revenue.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เค
เคจुเคชाเคค เคे เคจिเคฏเคฎ เคो เคเคงुเคจिเค เค
เคฐ्เคฅเคถाเคธ्เคค्เคฐी เคจे เค
เคฒเค-เค
เคฒเค เคคเคฐीเคे เคธे เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคो เคชเคฐिเคญाเคทिเคค เคिเคฏा เคเคฏा เคนै-
เคธ्เคिเคเคฒเคฐ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคเคฌ เคुเค เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจों เคो เคธ्เคฅिเคฐ เคฐเคเคเคฐ เคเค เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจ เคी เคเคाเคเคฏों เคฎें เคธเคฎाเคจ เคตृเคงि เคी เคाเค เคคเคฌ เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เคฌिंเคฆु เคे เคฌाเคฆ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคी เคเคค्เคชเคจ เคนोเคจे เคฌाเคฒी เคต्เคฐिเคงिเคฏा เคเคฎ เคนो เคाเคเคी เค
เคฐ्เคฅाเคค เคธीเคฎांเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคाเค เคाเคเคा ।
เคจिเคฏเคฎ เคी เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ (Assumptions of the law)-
(i).เคเค เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคนै เคคเคฅा เค
เคจ्เคฏ เคธ्เคฅिเคฐ
(ii). เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคी เคธเคฎเคธ्เคค เคเคाเคเคฏाँ เคธเคฎเคฐूเคช เคนोเคคी เคนै।
(iii). เคคเคเคจीเคी เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคคा
(iv). เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจ เค
เคตिเคญाเค्เคฏ เคนै।
(v). เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจ เค
เคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจ เคนोเคคे เคนैं।
(vi). เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจ เคธीเคฎिเคค เคเคตं เคฆुเคฐ्เคฒเคญ เคนै।
เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เค
เคจुเคชाเคค เคे เคจिเคฏเคฎ เคी เคคीเคจ เค
เคตเคธ्เคฅाเคं เคो เคธ्เคชเคท्เค เคเคฐเคคी เคนै। เคเคค्เคชเคค्เคคि เคे เคฌเคข़เคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा –
เคช्เคฐเคฅเคฎ เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจ เคे เคธाเคฅ เคैเคธे-เคैเคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคी เคเคाเคเคฏाँ เคช्เคฐเคฏोเค เคฎें เคฌเคข़ाเคฏी เคाเคคी เคนै เคนเคฎें เคฌเคข़เคคा เคนुเค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै เคिเคธเคा เคฎुเค्เคฏ เคाเคฐเคฃ เคนै เคि เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคฌเคข़เคจे เคชเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจों เคा เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคฏोเค เคธंเคญเคต เคนो เคชाเคคा เคนै।
เคฆूเคธเคฐी เค
เคตเคธ्เคฅा เคเคเคคे เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा เคนोเคคी เคนै—เคเคธ เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคธเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (AP) : เคคเคฅा เคธीเคฎांเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (MP) เคฆो เคเค เคฐเคนे เคนोเคคे เคนैं। เคเคธ เค
เคตเคธ्เคฅा เคा เคธเคฎाเคชเคจ เคเคธ เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคนोเคคा เคนै เคเคนाँ เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคค्เคชाเคฆเคเคคा (MP) เคถूเคจ्เคฏ เคนो เคाเคคी เคนै। เคเคธ เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคुเคฒ เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคुเคฒ เคเคค्เคชाเคฆเคจ (TP) เคญी เคฌเคข़เคคा เคนै เคिเคจ्เคคु เคเคเคคी เคฆเคฐ เคธे เคฌเคข़เคคा เคนै।
เคคीเคธเคฐी เค
เคตเคธ्เคฅा เคเคฃाเคค्เคฎเค เคช्เคฐเคคिเคซเคฒ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा เคนोเคคी เคนै เคเคธ เคคीเคธเคฐी เค
เคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ (MP) เคถूเคจ्เคฏ เคธे เคเคฎ เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนो เคाเคคा เคนै। เคเคธเคฎें เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคค्เคชाเคฆเคเคคा (MP) เคे เคเคฃाเคค्เคฎเค เคนो เคाเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคुเคฒ เคเคค्เคชाเคฆเคเคคा (TP) เคเคเคจे เคฒเคเคคी เคนै।
40. เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคคเคฅा เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคฎूเคฒ्เคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคฎें เค
ंเคคเคฐ เคธ्เคชเคท्เค เคीเคिเค। (Clarify the difference between perfect competition and monopolistic com petition in price determined.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฌाเคाเคฐ เคी เค
เคตเคธ्เคฅा เคนै เคिเคธเคฎें เค्เคฐेเคคाเคं เคต เคตिเค्เคฐेเคคाเคं เคी เคธंเค्เคฏा เคฌเคนुเคค เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै। เคเคฌเคि เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคญी เคตिเค्เคฐेเคคाเคं เคी เคธंเค्เคฏा เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै เคฒेเคिเคจ เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคเคฎ เคนोเคคी เคนै। เคฆोเคจों เคนी เคฌाเคाเคฐ เค
เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคธंเคคुเคฒเคจ เคตเคนाँ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै เคเคนाँ เคธीเคฎांเคค เคเคฏ (MR) เคคเคฅा เคธीเคฎांเคค เคฒाเคเคค (MC) เคฆोเคจों เคเค-เคฆूเคธเคฐे เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคे เคนैं।
เคฆोเคจों เคนी เคฌाเคाเคฐ เค
เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคฎเคฒ्เคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคे เคฒिเค เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคฒाเคญ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฒाเคญ เคคเคฅा เคนाเคจि เคช्เคฐाเคช्เคค เคนो เคธเคเคคी เคนै, เคเคฌเคि เคฆीเคฐ्เคเคाเคฒ เคฎें เคฆोเคจों เคนी เคฌाเคाเคฐ เค
เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคेเคตเคฒ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฒाเคญ เคนी เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै। เคฒेเคिเคจ เคซिเคฐ เคญी เคฌाเคाเคฐ เค
เคตเคธ्เคฅाเคं เคฎें เคฎूเคฒ्เคฏ เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เคฎें เคเค เค
ंเคคเคฐ เคฆेเคเคจे
เคो เคฎिเคฒเคคा เคนै।
(i). เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคฎाँเค เคตเค्เคฐ (เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคเคธเคค เคเคเคฎ = (AR) เคชूเคฐ्เคฃเคคः เคฎूเคฒ्เคฏ เคธाเคชेเค्เคท เคนोเคคा เคนै। เคฏเคนी เคाเคฐเคฃ เคนै เคि เคเคธे เคเค เคชเคก़ी เคฐेเคा เคฆ्เคตाเคฐा เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถिเคค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै, เคชเคฐंเคคु เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคฎाँเค เคตเค्เคฐ เคชूเคฐ्เคฃเคคः เคฎूเคฒ्เคฏ เคธाเคชेเค्เคท เคจเคนीं เคนोเคคा เคตเคฐเคจ् เคฌाเคँ เคธे เคฆाเคँ เคจीเคे เคी เคเคฐ เคिเคฐเคคा เคนुเค เคนोเคคा เคนै।
(ii). เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคเคนाँ เคเคธเคค เคเคเคฎ (AR) เคธीเคฎांเคค เคเคเคฎ (MR) เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคा เคนै, เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें AR, MR เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคा เคนै।
(iii). เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเค เคฏा เคตिเค्เคฐेเคคा เคी เค
เคชเคจी เคोเค เคीเคฎเคค เคจीเคคि (Price Policy) เคจเคนीं เคนोเคคी, เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคเคธे เคฌाเคाเคฐ เคฎें เคช्เคฐเคเคฒिเคค เคฎूเคฒ्เคฏ เคนी เคธ्เคตीเคाเคฐ เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै, เคเคฌเคि เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคนเคฐ เคเคค्เคชाเคฆเค เค
เคชเคจी เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐ เคीเคฎเคค เคจीเคคि (Price Policy) เค
เคชเคจा เคธเคเคคा เคนै।
(iv). เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคธเคญी เคซเคฐ्เคฎें เคเค เคैเคธी เคตเคธ्เคคुเคं เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฐเคคी เคนैं, เคชเคฐंเคคु เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคตाเคธ्เคคเคตिเค เคฏा เคाเคฒ्เคชเคจिเค เคตเคธ्เคคु เคตिเคญेเคฆ (Product Differentiation) เคชाเคฏा เคाเคคा เคนै।
(v). เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคธीเคฎाเคจ्เคค เคฒाเคเคค, เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคเคฎ เคคเคฅा เคเคธเคค เคเคเคฎ เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคी เคนै เค
เคฐ्เคฅाเคค् MC = MR = AR । เคชเคฐिเคฃाเคฎเคคः เคเคค्เคชाเคฆเค เคो เคेเคตเคฒ เคธाเคฎाเคจ्เคฏ เคฒाเคญ เคी เคช्เคฐाเคช्เคคि เคนोเคคी เคนै, เคฒेเคिเคจ เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคธीเคฎांเคค เคเคเคฎ เคธीเคฎाเคจ्เคค เคฒाเคเคค เคे เคฌเคฐाเคฌเคฐ เคนोเคคी เคนै (MR = MC) เคชเคฐंเคคु เคเคธเคค เคเคเคฎ (AR) เคธे เค
เคงिเค เคนोเคคा เคนै।
(vi). เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคเคฎ เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคนोเคคा เคนै।
เคเคธी เคช्เคฐเคाเคฐ เคชूเคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें MR = AR = AC เคी เคธ्เคฅिเคคि เคนोเคคी เคนै เคคเคฅा เคเคाเคงिเคृเคค เคช्เคฐเคคिเคฏोเคिเคคा เคฎें MR = MC เคคो เคนोเคคा เคนै, เคชเคฐंเคคु MR เคคเคฅा MC เคธे AR (เคเคธเคค เคเคเคฎ) เค
เคงिเค เคนोเคคा เคนै।
Part 5
41. เคธ्เคซीเคคिเค เค
ंเคคเคฐाเคฒ เค्เคฏा เคนै ? เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃों เคो เคฌเคคाเคं। (What is Inflationary gap ? Explain reasons of arising excess demand ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคिเคธी เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคो เคฌเคจाเค เคฐเคเคจे เคे เคฒिเค เคिเคคเคจी เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคी เคเคตเคถ्เคฏเคเคคा เคชเคก़เคคी เคนै, เคเคธเคธे เค
เคงिเค เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคे เค
ंเคคเคฐ เคे เคฎाเคช เคो เคธ्เคซीเคคिเค เค
ंเคคเคฐाเคฒ เคเคนเคคे เคนैं।
เคธाเคฎूเคนिเค เคฎाँเค เคธाเคฎूเคนिเค เคชूเคฐ्เคคि เคธे เคिเคคเคจी เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै, เคเคธ เค
ंเคคเคฐ เคो เคธ्เคซीเคคिเค เค
ंเคคเคฐाเคฒ เคเคนเคคे เคนैं।
เคธ्เคซीเคคिเค เค
ंเคคเคฐाเคฒ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคจเคนीं เคนोเคคी เคेเคตเคฒ เคीเคฎเคคों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคฎें เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคธ्เคฅिเคฐ เคนो เคाเคคा เคนै। เคेเคตเคฒ เคीเคฎเคคों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคจे เคฒเคเคคी เคนै। เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคธ्เคซीเคคिเค เคฆเคฌाเคต เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนोเคจे เคฒเคเคคा เคนै।
เคिเคค्เคฐ เคे เคฆ्เคตाเคฐा เคนเคฎ เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
เคिเคค्เคฐ เคฎें AS เคตเค्เคฐ E เคฌिเคจ्เคฆु เคे เคฌाเคฆ เคฏเคน เคช्เคฐเคเค เคเคฐเคคी เคนै เคि เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคตเคธ्เคคुเคं เคคเคฅा เคธेเคตाเคं เคी เค
เคคिเคฐिเค्เคค เคชूเคฐ्เคคि เคธंเคญเคต เคจเคนीं เคนै। เคฏเคฆि เคुเคฒ เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै เคคो เคฏเคน เค
เคค्เคฏเคงिเค เคฎाँเค เคा เคธ्เคคเคฐ เคนोเคा। เคिเคค्เคฐ เคฎें เคฏเคฆि เคฎाँเค AD เคธे เคฌเคข़เคเคฐ AD, เคนोเคคी เคนै เคคो AD, เคคเคฅा AD, เคा เค
ंเคคเคฐ EF เคนै เคो เคธ्เคซीเคคिเค เค
ंเคคเคฐाเคฒ เคो เคฌเคคाเคคा เคนै। – เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ E, เคฌिเคจ्เคฆु เคจเคฏा เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु เคนोเคा। เคฐोเคเคाเคฐ เคा เคธ्เคคเคฐ OY เคนी เคนै। เคเคจ्เคนीं เคตเคธ्เคคु เคคเคฅा เคธेเคตाเคं เคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฒिเค เคुเคฒ เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนो เคฐเคนी เคนै เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคชूเคฐ्เคฃ เคฐोเคเคाเคฐ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฌिเคจ्เคฆु F เคชเคฐ เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคी।
เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคे เคाเคฐเคฃ – เคिเคธी เคญी เคฆेเคถ เคฎें เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคी เคธ्เคฅिเคคि เคจिเคฎ्เคจเคฒिเคिเคค เคाเคฐเคฃों เคธे เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคธเคเคคा เคนै –
(i). เคธाเคฐ्เคตเคเคจिเค เคต्เคฏเคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคे เคाเคฐเคฃ เคธเคฐเคाเคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคी เคाเคจे เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं เคต เคธेเคตाเคं เคी เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि।
(ii). เคเคฐों เคฎें เคเคฎी เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคต्เคฏเคฏ เคฏोเค्เคฏ เคเคฏ เคเคตं เคเคชเคญोเค เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि।
(iii). เคนीเคจाเคฐ्เคฅ เคช्เคฐเคฌंเคง เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคฎुเคฆ्เคฐा เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคตृเคฆ्เคงि।
(iv). เคธाเค เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคธे เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि
(v). เคตिเคจिเคฏोเค เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि
(vi). เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคชเคญोเค เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि
(vii). เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคे เคฒिเค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชเคฐोเค्เคค เคเค เคाเคฐเคฃ เคนैं เคो เค
เคคिเคฐेเค เคฎाँเค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคे เคाเคฐเคฃ เคนैं।
42. เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เค्เคฏा เคนै? เคुเคฃเค เคเคตं เคธीเคฎाเคจ्เคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคฎें เค्เคฏा เคธंเคฌंเคง เคนै ? (What is Investment multiplier ? What is the relation between multiplier and marginal propensity to consume (MPC)?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคेเคจ्เคธ เคा เคुเคฃเค เคा เคธिเคฆ्เคงांเคค เคจिเคตेเคถ เคคเคฅा เคเคฏ เคे เคฌीเค เคธंเคฌंเคง เคธ्เคฅाเคชिเคค เคเคฐเคคा เคนै เคเคธเคฒिเค เคเคธे เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคुเคฃเค เคी เคงाเคฐเคฃा เคจिเคตेเคถ เคฎें เคช्เคฐाเคฐंเคญिเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคชเคฐिเคฃाเคฎเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคฏ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เค
ंเคคिเคฎ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคธंเคฌंเคง เคो เคต्เคฏเค्เคค เคเคฐเคคी เคนै। เคुเคฃเค เคจिเคตेเคถ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคเคฏ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคा เค
เคจुเคชाเคค เคนै।
เคेเคจ्เคธ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เคธे เค्เคाเคค เคนोเคคा เคนै เคि เคเคฌ เคจिเคตेเคถ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคी เคाเคเคी เคคो เคเคฏ เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคी, เคตเคน เคจिเคตेเคถ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒी เคตृเคฆ्เคงि เคธे K เคुเคฃा เค
เคงिเค เคนोเคी।”
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคธ्เคชเคท्เค เคนै เคि เคตिเคจिเคฏोเค เคฎें เคนुเค เคตृเคฆ्เคงि เคे เคाเคฐเคฃ เคเคฏ เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒी เคตृเคฆ्เคงि เคा เค
เคจुเคชाเคค เคुเคฃเค เคนै। เคเคธเคฒिเค เคेเคจ्เคธ เคा เคुเคฃเค เคตिเคจिเคฏोเค เคฏा เคเคฏ เคुเคฃเค เคे เคจाเคฎ เคाเคคा เคนै।
เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เคो เคจिเคฎ्เคจ เคธूเคค्เคฐ เคฆ्เคตाเคฐा เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै-
K = ∆Y/∆I
เคฏเคนाँ , K = เคुเคฃเค, ∆N = เคจिเคตेเคถ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ, ∆Y = เคเคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ।
เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เคเคตं เคธीเคฎांเคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคฎें เคธंเคฌंเคง – เคेเคจ्เคธ เคा เคจिเคตेเคถ เคुเคฃเค เคธीเคฎांเคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคเคฐเคคा เคนै। เคฏเคฆि เคธीเคฎांเคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เค
เคงिเค เคนै เคคो เคुเคฃเค เคญी เค
เคงिเค เคนोเคा। เคเคธเคे เคตिเคชเคฐीเคค เคฏเคฆि เคธीเคฎांเคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคเคฎ เคนै เคคो เคुเคฃเค เคญी เคเคฎ เคนोเคा। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคुเคฃเค เคเคฐ เคธीเคฎांเคค เคเคชเคญोเค เคช्เคฐเคตृเคค्เคคि เคฎें เคธीเคงा เคธंเคฌंเคง เคนोเคคा เคนै।
43. เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฎूเคฒ्เคฏ เคฒोเค เคी เคชเคฐिเคญाเคทा เคฆीเคिเค। เคเคธे เคฎाเคชเคจे เคी เคตिเคงिเคฏों เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคเคฐें। (Define price elasticity of supply. Explain the methods of measuring it.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคिเคธ เคเคคि เคฏा เคฆเคฐ เคธे เคเคธเคी เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคนै เคเคธे เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคเคนा เคाเคคा เคนै।
เคธैเคฎ्เคฏुเคฒเคธเคจ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคिเคธी เคตเคธ्เคคु เคे เคฎूเคฒ्เคฏ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคซเคฒเคธ्เคตเคฐूเคช เคเคธเคी เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคी เคฎाเคค्เคฐा เคนै।”
“Elasticity of supply is the degree of the responsiveness of supply of a commodity to a change in its price.”
เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคी เคฎाเคช – เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคी เคฎाเคช เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคी เคฎाเคช เคी เคฎुเค्เคฏเคคः เคฆो เคตिเคงिเคฏाँ เคนैं –
(i) เคช्เคฐเคคिเคถเคค เคตिเคงि (Percentage method) — เคीเคฎเคค เคฎें เคช्เคฐเคคिเคถเคค เค
ंเคคเคฐ เคเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคช्เคฐเคคिเคถเคค เค
ंเคคเคฐ เคे เค
เคจुเคชाเคค เคธे เคนเคฎ เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคฎाเคชเคคे เคนैं।
เคธूเคค्เคฐ เคे เคฐूเคช เคฎें –
(ii) เค्เคฏाเคฎिเคคीเคฏ เคตिเคงि (Geometric method) — เคเคธ เคตिเคงि เคा เคช्เคฐเคฏोเค เคชूเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ เคชเคฐ เคธ्เคฅिเคค เคिเคธी เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฒोเค เคฎाเคชเคจे เคे เคฒिเค เคिเคฏा เคाเคคा เคนै। เคเคธเคฒिเค เคเคธ เคตिเคงि เคो เคฌिंเคฆु เคตिเคงि เคญी เคเคนा เคाเคคा เคนै। เคฏเคน เคตिเคงि เคธीเคงी เคฒเคीเคฐ เคตाเคฒे เคชเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ เคชเคฐ เคธ्เคฅिเคค เคฌिเคจ्เคฆु เคชเคฐ ES เคฎाเคชी เคाเคคी เคนै।
เคिเคค्เคฐ เคฎें เคคीเคจ เคธเคฐเคฒ เคฐेเคीเคฏ เคชूเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ เคฌเคจाเคฏा เคเคฏा เคนै เคिเคจเคฎें OP เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคी เคฎाเคค्เคฐा 00 เคฆिเคाเค เคเคฏी เคนै। เคชूเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ เคे เคฌिเคจ्เคฆु R เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคी เคीเคฎเคค เคฒोเค เคฎाเคชเคจी เคนै। เค्เคฏाเคฎिเคคीเคฏ เคตिเคงि เคฆ्เคตाเคฐा เคธเคฎเคคเคฒ เคंเคก เคो เคชเคคि เคी เคฎाเคค्เคฐा เคธे เคญाเค เคฆेเคเคฐ เคชเคคि เคी เคฒोเค เคจिเคाเคฒी เคाเคคी เคนै।
44. เคชूเคฐ्เคคि เคा เคจिเคฏเคฎ เค्เคฏा เคนै? เคชूเคฐ्เคคि เคชเคฐ เคीเคฎเคค เคा เค्เคฏा เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै ? (What is Law of Supply ? What is the effect of price on Supply ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เค
เคจ्เคฏ เคฌाเคคें เคธเคฎाเคจ เคฐเคนเคจे เคชเคฐ, เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคตृเคฆ्เคงि เคชूเคฐ्เคคि เคो เคฌเคข़ाเคคा เคนै เคคเคฅा เคตเคธ्เคคु เคीเคฎเคค เคฎें เคเคฎी เคชूเคฐ्เคคि เคो เคเคाเคคा เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคตเคธ्เคคु เคीเคฎเคค เคคเคฅा เคตเคธ्เคคु เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคคเคฅा เคธीเคงा เคธंเคฌंเคง เคชाเคฏा เคाเคคा เคนै।
เคซเคฒเคจ เคे เคฐूเคช เคฎें S = f(P)
เคชूเคฐ्เคคि เคा เคจिเคฏเคฎ เคฏเคน เคฌเคคाเคคा เคนै เคि เค
เคจ्เคฏ เคฌाเคคें เคธเคฎाเคจ เคฐเคนเคจे เคชเคฐ เคिเคคเคจी เคीเคฎเคค เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै เคเคคเคจी เคนी เคชूเคฐ्เคคि เค
เคงिเค เคนोเคคी เคนै เคฏा เคिเคคเคจी เคीเคฎเคค เคเคฎ เคนोเคคी เคนै เคเคคเคจी เคนी เคชूเคฐ्เคคि เคเคฎ เคนोเคคी เคนै।
“The law of Supply States, othere things remaining constant, the higher the price, the greater the quantity supplied or the lower the price, the smallar the quantity supplied.’
เคชूเคฐ्เคคि เคा เคจिเคฏเคฎ เคตเคธ्เคคु เคी เคीเคฎเคค เคเคตं เคเคธเคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฌीเค เคงเคจाเคค्เคฎเค เคธंเคฌंเคง เคฌเคคाเคคा เคนै। เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคชूเคฐ्เคคि เคตเค्เคฐ เคा เคขाเคฒ เคฌाเคฏें เคธे เคฆाเคฏें เคเคชเคฐ เคी เคเคฐ เคเคข़เคคा เคนुเค เคนोเคคा เคนै।
เคชूเคฐ्เคคि เคा เคจिเคฏเคฎ เคจिเคฎ्เคจ เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคं เคชเคฐ เคเคงाเคฐिเคค เคนै।
(i) เคฌाเคाเคฐ เคฎें เค्เคฐेเคคाเคं เคเคฐ เคตिเค्เคฐेเคคाเคं เคे เคเคฏ เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจा เคाเคนिเค।
(ii) เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจों เคी เคीเคฎเคคों เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(iii) เคเคค्เคชเคค्เคคि เคे เคธाเคงเคจों เคी เคीเคฎเคคें เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(iv) เคคเคเคจीเคी เค्เคाเคจ เคा เคธ्เคคเคฐ เคธ्เคฅिเคฐ เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(v) เคธเคฐเคाเคฐी เคจीเคคि เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค।
(vi) เค्เคฐेเคคा เคคเคฅा เคตिเค्เคฐेเคคा เคी เคฐुเคि, เคซैเคถเคจ, เคเคฆเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคจी เคाเคนिเค।
เค
เคชเคตाเคฆ (Eception) — เคชूเคฐ्เคคि เคे เคจिเคฏเคฎ เคे เคुเค เค
เคชเคตाเคฆ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं –
(i). เคृเคทि เคตเคธ्เคคुเคं เคชเคฐ เคฏเคน เคจिเคฏเคฎ เค
เคจिเคตाเคฐ्เคฏ เคฐूเคช เคธे เคฒाเคू เคจเคนीं เคนोเคคी เคนै। เค
เคจेเค เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคเคชเคฆाเคं เคैเคธे เคธूเคा, เคฌाเคข़, เคเคฒाเคตृเคท्เคि เคे เคाเคฐเคฃ เคृเคทि เคเคค्เคชाเคฆिเคค เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคीเคฎเคคें เคฌเคข़เคจे เคชเคฐ เคญी เคเคจเคी เคชूเคฐ्เคคि เคो เคจเคนीं เคฌเคข़ाเคฏा เคा เคธเคเคคा।
(ii). เคจाเคถเคตाเคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคा เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
(iii). เคธाเคฎाเคिเค เคช्เคฐเคคिเคท्เค ा เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं เคชเคฐ เคญी เคฏเคน เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคจเคนीं เคนोเคคा เคนै।
เคชूเคฐ्เคคि เคा เคीเคฎเคค เคชเคฐ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै। เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคจे เคธे เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคฐเคนเคคा เคนै। เคฏเคน เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคชूเคฐ्เคคि เคे เคจिเคฏเคฎ เคे เค
เคจुเคฐूเคช เคนी เคนोเคคे เคนैं। เคीเคฎเคค เคे เคเคฎ เคนोเคจे เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคเคฎी เคคเคฅा เคीเคฎเคค เคे เคฌเคข़เคจे เคชเคฐ เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै। เคฒेเคिเคจ เคीเคฎเคค เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคจे เคชเคฐ เคเคธเคी เคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคนोเคคा เคนै।
45. เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคुเคฃ-เคฆोเคท เคा เคตเคฐ्เคฃเคจ เคเคฐें। (Explain merits and demerits of Direct taxes.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคुเคฃ (Merits of Direct tax)—เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเคฎुเค เคुเคฃ เคนैं-
(i) เคจिเคถ्เคिเคคเคคा – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคช्เคฐเคฎुเค เคुเคฃ เคฏเคน เคนै เคि เคเคฐเคฆाเคคा เคเคฐ เคธเคฐเคाเคฐ เคฆोเคจों เคนी เคฏเคน เคाเคจเคคे เคนैं เคि เคเคจ्เคนें เคिเคคเคจी เคฐाเคถि เคฆेเคจी เคนै เคเคฐ เคฒेเคจी เคนै।
(ii) เคฎिเคคเคต्เคฏเคฏी – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคเคฐเคฆाเคคा เคฆ्เคตाเคฐा เคธीเคงे เคธเคฐเคाเคฐ เคे เคนाเคฅों เคฎें เคชเคนुँเค เคाเคคे เคนैं।
(iii) เคจ्เคฏाเคฏเคถीเคฒเคคा – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคธเคฎाเคจเคคा เคे เคธिเคฆ्เคงाเคจ्เคค เคी เคชूเคฐ्เคคि เคเคฐเคคे เคนैं เค्เคฏोंเคि เคเคจ्เคนें เคจाเคเคฐिเคों เคी เคเคฐ เคฆाเคจ เค्เคทเคฎเคคा เคे เคเคงाเคฐ เคชเคฐ เคเคคिเคถीเคฒ เคฌเคจाเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
(iv) เคฒोเคเคฆाเคฐ – เคเค เค
เค्เคे เคเคฐ เคी เคตिเคถेเคทเคคा เคฏเคน เคนै เคि เคเคตเคถ्เคฏเคเคคाเคจुเคธाเคฐ เคเคฏ เคฎें เคเคฎी เคฏा เคตृเคฆ्เคงि เคी เคा เคธเคे।
(v) เคเคค्เคชाเคฆเคเคคा – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคเคฏ เคा เคเคชเคฏोเค เคฆेเคถ เคे เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคाเคธ เคฎें เคिเคฏा เคाเคคा เคนै।
(vi) เคช्เคฐเคเคคिเคถीเคฒ – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคฎें เคงเคจी เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों เคो เคจिเคฐ्เคงเคจ เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों เคी เคคुเคฒเคจा เคฎें เค
เคงिเค เคเคฐ เคฆेเคจा เคชเคก़เคคा เคนै।
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคฆोเคท (Demerits of Direct tax) — เคเคธเคे เคจिเคฎ्เคจ เคฆोเคทों เคो เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคฆेเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
(i) เคเคฐों เคी เคोเคฐी – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคญाเคฐ เคो เคเคฎ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคเคฐเคฆाเคคा เค
เคจेเค เคช्เคฐเคाเคฐ เคी เคฌेเคเคฎाเคจी เคเคฐเคคा เคนै।
(ii) เค
เคธเคตिเคงाเคเคจเค – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคฎें เคเคฐเคฆाเคคा เคो เคฌเคนुเคค เค
เคธुเคตिเคงा เคนोเคคी เคนै เค्เคฏोंเคि เคเคฐเคฆाเคคा เคो เคเคจเคा เคญुเคเคคाเคจ เคเคฐเคจे เคฎें เคเค เคเคชเคाเคฐिเคเคคाเคं เคो เคชूเคฐा เคเคฐเคจा เคชเคกเคคा เคนै।
(iii) เคเคฐ เคी เคฎเคจเคฎाเคจी เคฆเคฐें – เคเคฐ เคจिเคฐ्เคงाเคฐเคฃ เค
เคงिเคाเคฐी เคฆ्เคตाเคฐा เคเคฐ เคी เคฆเคฐें เคจिเคฐ्เคงाเคฐिเคค เคนोเคคी เคนै।
(iv) เคเคฐเคฆाเคคा เคो เคฎाเคจเคธिเค เคเคท्เค – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคธे เคเคฐเคฆाเคคा เคो เคถाเคฐीเคฐिเค เคเคท्เค เคे เคธाเคฅ เคฎाเคจเคธिเค เคเคท्เค เคญी เคนोเคคा เคนै เค्เคฏोเคि เคเคธे เคเคฐ เคा เคญुเคเคคाเคจ เค
เคชเคจी เคเคฏ เคธे เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै।
(v) เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคुเคช्เคฐเคญाเคต – เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคฌुเคฐा เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
46. เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคเคฃ-เคฆोเคท เคो เคฌเคคाเคँ।। (Explain merits and demerits of Indirect taxes.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคे เคुเคฃ-เคฆोเคท (Merits and demerits of indirect tax)
Merits of indirect tax-เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคे เคจिเคฎ्เคจ เคुเคฃ เคนैं –
(i) เคฏे เคธुเคตिเคงाเคเคจเค เคนोเคคे เคนैं – เคเคจ เคเคฐों เคा เคญुเคเคคाเคจ เคตเคธ्เคคुเคं เคे เคเคฐीเคฆเคจे เคे เคธเคฎเคฏ เคเคฐเคจा เคนोเคคा เคนै เคเคฐ เคूँเคि เคตเคธ्เคคुเคँ เคเค เคฌाเคฐ เคฌเคนुเคค เคฌเคก़ी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคจเคนीं เคเคฐीเคฆी เคाเคคी।
(ii) เคเคฐ เคธे เคฌเคเคจा เคช्เคฐाเคฏः เคเค िเคจ เคนोเคคा เคนै – เค्เคฏोंเคि เคฏे เคตเคธ्เคคु เคो เคเคฐीเคฆเคคे เคธเคฎเคฏ เคตเคธ्เคคु-เคตिเค्เคฐेเคคा เคो เคนी เคฆिเค เคाเคคे เคนैं।
(iii) เคฏे เคเคฐ เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคจाเคเคฐिเค เคธे เคตเคธเคฒ เคिเค เคाเคคे เคนैं – เค्เคฏ เคी เคธเคนाเคฏเคคा เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคจाเคเคฐिเค เคो เคเคฐเคจी เคाเคนिเค। เคเคธ เคเคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคी เคชूเคฐ्เคคि เคे เคฒिเค เคงเคจी เคเคฐ เคจिเคฐ्เคงเคจ เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคคเค เคชเคนुंเคเคจे เคा เคชเคฐोเค्เคท เคเคฐ เคเค เคตเคธ्เคคुเคं เคो เคเคฐीเคฆเคคे เคธเคฎเคฏ เคเคฐ เคฆेเคจा เคชเคก़เคคा เคนै।
(iv). เคฏเคน เคเคฐ เคฒोเคเคฆाเคฐ เคนोเคคा เคนै।
(v). เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคเคฐों เคธे เคธाเคฎाเคिเค เคฒाเคญ เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคคा เคนै।
(vi). เคเคฐ เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคा เคเคงाเคฐ เคตिเคธ्เคคृเคค เคนोเคคा เคนै।
เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคे เคจिเคฎ्เคจ เคฆोเคท เคฆेเคे เคा เคธเคเคคे เคนैं (Demerits of indirect tar)-
(i) เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคเคฐเคฆाเคจ เคฏोเค्เคฏเคคा เคชเคฐ เคจिเคฐ्เคญเคฐ เคจเคนीं เคนै – เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคฎें เคงเคจी เคเคฐ เคจिเคงเคจ เคฆोเคจों เคนी เคตเคฐ्เคों เคो เคเคฐ เคฒเคी เคนเค เคตเคธ्เคค เคा เคเคชเคฏोเค เคเคฐเคจे เคชเคฐ เคเคฐ เคा เคญเคเคคाเคจ เคธเคฎाเคจ เคฆเคฐ เคธे เคเคฐเคจा เคชเคก़เคคा เคนै เคिเคธเคธे เคต्เคฏเคตเคนाเคฐ เคฎें เคฏे เคเคฐ เคช्เคฐเคคिเคाเคฎी เคนो เคाเคคे เคนैं।
(ii). เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคธे เคธเคฎाเค เคฎें เคเคฐ्เคฅिเค เคตिเคทเคฎเคคा เคซैเคฒเคคी เคนै।
(iii) เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคช्เคฐाเคฏः เค
เคจिเคถ्เคिเคค เคนोเคคे เคนैं – เค
เคจिเคตाเคฐ्เคฏเคคाเคं เคชเคฐ เคฒเคे เคเคฐ เคो เคोเคก़เคเคฐ เค
เคจ्เคฏ เคเคฐों เคธे เคช्เคฐाเคช्เคค เคนोเคจे เคตाเคฒी เคเคฏ เคช्เคฐाเคฏः เค
เคจिเคถ्เคिเคค เคนोเคคी เคนै।
(iv) เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคฎें เคฎिเคคเคต्เคฏเคฏिเคคा เคจเคนीं เคฐเคนเคคी – เคเคจ เคเคฐों เคो เคตเคธूเคฒ เคเคฐเคจे เคฎें เคเคฐ्เค เค
เคงिเค เคชเคก़เคคा เคนै।
(v) เคเคจเคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै – เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคा เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐ เคเคตं เค
เคช्เคฐเคค्เคฏเค्เคท เคเคฐों เคे เคुเคฃ-เคฆोเคทों เคे เคฌाเคฆ เคนเคฎ เคเคธ เคจिเคท्เคเคฐ्เคท เคชเคฐ เคเคคे เคนैं। เคिเคธी เคฆेเคถ เคी เคเคฐ เคช्เคฐเคฃाเคฒी เคो เคจ्เคฏाเคฏเคชूเคฐ्เคฃ เคฌเคจाเคจे เคे เคฒिเค เคเคจ เคฆोเคจों เคนी เคช्เคฐเคाเคฐ เคे เคเคฐों เคो เคฒเคाเคจा เคाเคนिเค।
47. เคญुเคเคคाเคจ เคถेเคท เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคौเคจ-เคौเคจ เคธे เคนैं ? (Explain the reasons of adverse balance of payments.)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคญुเคเคคाเคจ เคถेเคท เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคाเคฐเคฃ – เคญुเคเคคाเคจ เคถेเคท เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคाเคฐเคฃों เคो เคाเคฐ เคตเคฐ्เคों เคฎें เคฌाँเคा เคा เคธเคเคคा เคนै –
(i) เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคाเคฐเคฃ; (ii) เคเคฐ्เคฅिเค เคाเคฐเคฃ, (iii) เคฐाเคเคจैเคคिเค เคाเคฐเคฃ, (iv) เคธाเคฎाเคिเค เคाเคฐเคฃ।
(i) เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคाเคฐเคฃ – เคญुเคเคคाเคจ เคถेเคท เคे เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคนोเคจे เคे เคाเคฐเคฃ เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคนै। เคช्เคฐाเคृเคคिเค เคाเคฐเคฃ . เคैเคธे เคि เคญूเคंเคช, เค
เคाเคฒ, เคธूเคा เคเคค्เคฏाเคฆि เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคเคฐ เคฆेเคคे เคนैं।
(ii) เคเคฐ्เคฅिเค เคाเคฐเคฃ – เคเคฐ्เคฅिเค เคाเคฐเคฃ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคเคค เคญเคเคคाเคจ เคถेเคท เคे เค
เคธंเคคเคฒเคจ เคे เคจिเคฎ्เคจ เคाเคฐเคฃ เคो เคฆेเค เคธเคเคคे เคนैं-
(a) เคตिเคाเคธ เคต्เคฏเคฏ – เคตिเคाเคธเคถीเคฒ เคฆेเคถों เคฎें เคฌเคก़े เคชैเคฎाเคจे เคชเคฐ เคตिเคाเคธ เคต्เคฏเคฏ เคे เคฒिเค เคญाเคฐी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคเคฏाเคค เคिเคฏे เคाเคคे เคนैं।
(b) เคต्เคฏाเคชाเคฐ เคเค्เคฐ – เค
เคฐ्เคฅเคต्เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎें เคต्เคฏाเคตเคธाเคฏिเค เค्เคฐिเคฏाเคं เคฎें เคนोเคจे เคตाเคฒे เคเคคाเคฐ เคเคข़ाเคต เคे เคाเคฐเคฃ เคจिเคฐ्เคฏाเคคों เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
(c) เคฌเคข़เคคी เคीเคฎเคคों เคे เคाเคฐเคฃ เคญी เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคเคค्เคชเคจ्เคจ เคนो เคाเคคा เคนै।
(d) เคเคฏाเคค เคช्เคฐเคคिเคธ्เคฅाเคชเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคเคฏाเคคों เคฎें เคเคฎी เคนो เคाเคคी เคนै เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฎें เคाเคा เคเคฎ เคนो เคाเคคा เคนै।
(e) เค
เคจ्เคฏ เคเคฐ्เคฅिเค เคाเคฐเคฃ – เคฆूเคธเคฐे เคฆेเคถों เคฎें เคชूเคฐ्เคคि เคे เคจเคฏे เคธ्เคฐोเคคों, เคจเค เคเคฐ เคถेเคท เคช्เคฐเคคिเคฏोเคी เคตเคธ्เคคुเคं เคी เคोเค เคธे เคฆेเคถ เคे เคจिเคฐ्เคฏाเคคों เคฎें เคเคฎी เคเคคी เคนै।
(iii) เคฐाเคเคจीเคคिเค เคाเคฐเคฃ – เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคो เค
เคธंเคคुเคฒिเคค เคเคฐเคจे เคตाเคฒे เคช्เคฐเคฎुเค เคฐाเคเคจीเคคि เคाเคฐเคฃ เคจिเคฎ्เคจ เคนैं –
(a) เค
เคงिเค เคธुเคฐเค्เคทा เคต्เคฏเคฏ เคे เคाเคฐเคฃ เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคฎें เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคชैเคฆा เคนो เคाเคคा เคนै।
(b) เค
ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคฌंเคง – เคฆेเคถ เคे เค
ंเคคเคฐ्เคฐाเคท्เค्เคฐीเคฏ เคธंเคฌंเคง เคฎเคงुเคฐ, เคिंเคाเคตเคชूเคฐ्เคฃ, เคคเคจाเคตเคชूเคฐ्เคฃ เคเคตं เคฏुเคฆ्เคงเคฎเคฏ เคนो เคธเคเคคे เคนैं।
(c) เคฆूเคคाเคตाเคธों เคा เคตिเคธ्เคคाเคฐ – เคฆूเคคाเคตाเคธों เคे เคตिเคธ्เคคाเคฐ เคต เคเคจเคे เคฐเค-เคฐเคाเคต เคชเคฐ เคिเคฏा เคเคฏा เคँเคा เคต्เคฏเคฏ เคฆेเคถ เคे เคฒिเค เคเคฏाเคค เคคुเคฒ्เคฏ เคนोเคคा เคนै।
(d) เคฐाเคเคจीเคคिเค เค
เคธ्เคฅिเคฐเคคा – เคฆेเคถ เคी เคฐाเคเคจीเคคिเค เค
เคธ्เคฅिเคฐเคคा เคญी เคฆेเคถ เคे เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคชเคฐ เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคช्เคฐเคญाเคต เคชเคก़เคคा เคนै।
(iv) เคธाเคฎाเคिเค เคाเคฐเคฃ – เคธाเคฎाเคिเค เคธंเคฐเคเคจा เคเคตं เคธाเคฎाเคिเค เคฎाเคจเคฆंเคกों เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคे เคाเคฐเคฃ เคฒोเคों เคी เคฐुเคि, เคธ्เคตเคญाเคต เคเคฐ เคซैเคถเคจ เคฎें เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เค เคธเคเคคा เคนै।
เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชเคฐोเค्เคค เคเค เคाเคฐเคฃ เคนै เคिเคธเคे เคเคฒเคคे เคญुเคเคคाเคจ เค
เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคธ्เคฅिเคคि เคชैเคฆा เคนो เคाเคคी เคนै।
48. เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เค्เคฏा เคนै? เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคो เคธुเคงाเคฐเคจे เคे เค्เคฏा เคเคชाเคฏ เคนैं ? (What is Balance of Payments ? What are methods to correct adverse Balance of payment ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคा เคธंเคฌंเคง เคिเคธी เคฆेเคถ เคे เคถेเคท เคตिเคถ्เคต เคे เคธाเคฅ เคนुเค เคธเคญी เคเคฐ्เคฅिเค เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคे เคฒेเคांเคเคจ เคे เคฐिเคाเคฐ्เคก เคธे เคนै।
เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคชเคฐिเคญाเคทा – เคฌेเคจ्เคนเคฎ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ “เคिเคธी เคฆेเคถ เคा เคญुเคเคคाเคจ เคถेเคท เคिเคธी เคฆिเค เคธเคฎเคฏ เคฎें เคธाเคฐे เคธंเคธाเคฐ เคे เคธाเคฅ เคเคธเคे เคฒेเคจ-เคฆेเคจ เคा เคฒेเคा เคนै।”
เคช्เคฐเคคिเคूเคฒ เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคो เคธुเคงाเคฐเคจे เคे เคเคชाเค — เคช्เคฐเคค्เคฏेเค เคฆेเคถ เค
เคชเคจे เค
เคชเคจे เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคो เคธुเคงाเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคจिเคฎ्เคจ เคเคชाเค เคเคฐเคคे เคนैं –
(i) เคจिเคฐ्เคฏाเคคों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि (Increasing in exports) – เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคช्เคฐเคคिเคूเคฒเคคा เคो เค ीเค เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคธเคฌเคธे เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃ เคเคชाเค เคจिเคฐ्เคฏाเคค เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคเคฐเคจा เคนै।
(ii) เคเคฏाเคค เคช्เคฐเคคिเคธ्เคฅाเคชเคจ (Import substitution)-เคเคฏाเคค เคी เคाเคจे เคตाเคฒी เคตเคธ्เคคुเคं เคा เคธ्เคฅाเคจ เคฒेเคจे เคตाเคฒी เค
เคฐ्เคฅाเคค् เคช्เคฐเคคिเคธ्เคฅाเคชिเคค เคตเคธ्เคคुเคँ เคฆेเคถ เคे เค
ंเคฆเคฐ เคจिเคฐ्เคฎाเคฃ เคเคฐเคจी เคाเคนिเค เคिเคธเคธे เคเคฏाเคค เคเคฎ เคนो เคธเคे।
(iii) เคเคฐेเคฒू เคเคฐेंเคธी เคा เค
เคตเคฎूเคฒ्เคฏเคจ (Devaluation of domestic currency) – เคเคฌ เคเคฐेเคฒू เคฎुเคฆ्เคฐा
เคा เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคฎें เคฎूเคฒ्เคฏ เคเคाเคฏा เคाเคคा เคนै เคคो เคตिเคฆेเคถिเคฏों เคे เคฒिเค เคนเคฎाเคฐी เคเคฐेเคฒू เคตเคธ्เคคुเคं เคธเคธ्เคคी เคนो เคाเคคी เคนै।
(iv) เคตिเคจिเคฎเคฏ เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ (Exchange control) — เคธเคฐเคाเคฐ เคจे เคธเคฌ เคจिเคฐ्เคฏाเคคเคों เคो เคตिเคฆेเคถी เคฎुเคฆ्เคฐा เคेंเคฆ्เคฐीเคฏ เคฌैंเค เคฎें เคธเคฎเคฐ्เคชเคฃ เคเคฐเคจे เคे เคฒिเค เคตिเคฆेเคถी เคตिเคจिเคฎเคฏ เคชเคฐ เคจिเคฏंเคค्เคฐเคฃ เคเคฐเคจा เคाเคนिเค।
(v) เคฎुเคฆ्เคฐा เคธंเคुเคเคจ (Deflation)—เคฎुเคฆ्เคฐा เคธंเคुเคเคจ เคฆ्เคตाเคฐा เคญी เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคช्เคฐเคคिเคूเคฒเคคा เคो เคเคฎ เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै।
(vi) เคตिเคฆेเคถी เคธเคนाเคฏเคคा (External Assistance)—เคตिเคฆेเคถों เคธे เคเคฃ เค
เคฅเคตा เคธเคนाเคฏเคคा เคฒेเคเคฐ เคญी เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคी เคช्เคฐเคคिเคूเคฒเคคा เคो เค ीเค เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคตिเคฆेเคถी เคต्เคฏเค्เคคिเคฏों, เคฌैंเคों, เคธเคฐเคाเคฐों เคเคตं เคตिเคถ्เคต เคฌैंเค เคคเคฅा เคฎुเคฆ्เคฐा เคोเคท เคธे เคเคฃ เคฒेเคเคฐ เค
เคฒ्เคชเคाเคฒ เคฎें เคญเคเคคाเคจ เคธंเคคเคฒเคจ เคी เคช्เคฐเคคिเคूเคฒเคคा เคो เค ीเค เคिเคฏा เคा เคธเคเคคा เคนै। เคเคธ เคช्เคฐเคाเคฐ เคเคชเคฐोเค्เคค เคเคชाเคฏों เคฆ्เคตाเคฐा เคญुเคเคคाเคจ เคธंเคคुเคฒเคจ เคे เคช्เคฐเคคिเคूเคฒเคคा เคो เคธเคงाเคฐा เคा เคธเคเคคा เคนै।
49. เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เค्เคฏा เคนै? เคฏเคน เค्เคฏों เคฒाเคू เคนोเคคी เคนै ?
(What is law of Diminishing Return? Why does this law become operative ?)
เคเคค्เคคเคฐ⇒ เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคा เคช्เคฐเคคिเคชाเคฆเคจ เคธเคฌเคธे เคชเคนเคฒे เคเคฐเคो (Turgot) เคจे เคी เคฅी।
เคฎाเคฐ्เคถเคฒ เคจे เคเคธ เคธिเคฆ्เคงांเคค เคी เคต्เคฏाเค्เคฏा เคृเคทि เคे เคธंเคฆเคฐ्เคญ เคฎें เคी เคนै। เคเคจเคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคฏเคฆि เคृเคทि เคเคฒा เคฎें เคोเค เคธुเคงाเคฐ เคจเคนीं เคคो เคญूเคฎि เคชเคฐ เคเคชเคฏोเค เคी เคाเคจे เคตाเคฒी เคชूँเคी เคเคตं เคถ्เคฐเคฎ เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคเคฐเคจे เคธे เคुเคฒ เคเคชเค़ เคฎें เคธाเคฎाเคจ्เคฏเคคः เค
เคจुเคชाเคค เคธे เคเคฎ เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै।
เคเคธ เคฌिเคจ्เคฆु เคे เคฌाเคฆ เคैเคธे-เคैเคธे เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคी เคเคाเคเคฏों เคฎें เคตृเคฆ्เคงि เคी เคाเคคी เคนै เคตैเคธे-เคตैเคธे เคธीเคฎांเคค เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคिเคฐเคคा เคाเคคा เคนै।
เคถ्เคฐीเคฎเคคी เคॉเคจ เคฐाเคฌिเคจ्เคธเคจ เคे เค
เคจुเคธाเคฐ, “เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฏเคน เคฌเคคाเคคा เคนै เคि เคฏเคฆि เคिเคธी เคเค เคเคค्เคชเคค्เคคि เคे เคธाเคงเคจ เคी เคฎाเคค्เคฐा เคो เคธ्เคฅिเคฐ เคฐเคा เคाเค เคคเคฅा เค
เคจ्เคฏ เคธाเคงเคจों เคी เคฎाเคค्เคฐा เคฎें เคเคค्เคคเคฐोเคค्เคคเคฐ เคตृเคฆ्เคงि เคी เคाเค เคคो เคเค เคจिเคถ्เคिเคค เคฌिเคจ्เคฆु เคे เคฌाเคฆ เคเคค्เคชाเคฆเคจ เคฎें เคเคเคคी เคฆเคฐ เคธे เคตृเคฆ्เคงि เคนोเคคी เคนै।”
เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ (Assumptions) – เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคी เคจिเคฎ्เคจ เคฎाเคจ्เคฏเคคाเคँ เคนैं –
(i). เคเค เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจ เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคนै เคคเคฅा เค
เคจ्เคฏ เคธ्เคฅिเคฐ।
(ii). เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจเคถीเคฒ เคธाเคงเคจ เคी เคธเคฎเคธ्เคค เคเคाเคเคฏाँ เคธเคฎเคฐूเคช เคนोเคคे เคนैं।
(ii). เคคเคเคจीเคी เคธ्เคคเคฐ เคฎें เคोเค เคชเคฐिเคตเคฐ्เคคเคจ เคจเคนीं เคนोเคคा।
(iv). เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจ เค
เคตिเคญाเค्เคฏ เคนै।
(v). เคตिเคญिเคจ्เคจ เคเคค्เคชเคค्เคคि เคธाเคงเคจ เค
เคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจ เคนोเคคे เคนैं।
(vi). เคธ्เคฅिเคฐ เคธाเคงเคจ เคธीเคฎिเคค เคเคตं เคฆुเคฐ्เคฒเคญ เคนै।
เคเคค्เคชเคค्เคคि เคนाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคนोเคจे เคे เคाเคฐเคฃ – เคเคธ เคจिเคฏเคฎ เคे เคฒाเคू เคนोเคจे เคे เคจिเคฎ्เคจ เคช्เคฐเคฎुเค เคाเคฐเคฃ เคนैं –
(i) เคธाเคงเคจों เคी เคจिเคถ्เคिเคค เคชूเคฐ्เคคि – เคिเคธเคे เคाเคฐเคฃ เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคนोเคคा เคนै।
(ii) เคธाเคงเคจों เคे เคเคฆเคฐ्เคถ เคช्เคฐเคฏोเค เคा เค
เคญाเคต – เค
เคญाเคต เคฎें เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคนोเคคा เคนै।
(iii) เคธाเคงเคจों เคे เคฌीเค เค
เคชूเคฐ्เคฃ เคธ्เคฅाเคจाเคชเคจ्เคจเคคा เคा เคนोเคจा – เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เคฒाเคू เคนोเคจे เคा เคाเคฐเคฃ เคฎाเคจा เคाเคคा เคนै।
(iv) เคृเคทि เคคเคฅा เคช्เคฐाเคฅเคฎिเค เค्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคช्เคฐเคृเคคि เคी เคช्เคฐเคงाเคจเคคा เคฆ्เคตाเคฐा – เคเคค्เคชเคค्เคคि เคน्เคฐाเคธ เคจिเคฏเคฎ เค्เคฐिเคฏाเคถीเคฒ เคนोเคจे เคฒเคเคคा เคนै।
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
